نخستین انتخابات شوراها که براساس قانون اساسى صورت گرفت روز هفتم اسفند ۱۳۷۷ یعنى ۲۰ سال بعد از پیروزى انقلاب در چارچوب برنامه توسعه سیاسى و گسترش نهادهاى مدنى و مشارکت عمومى برگزار شد و حدود ۱۸۵ هزار نفر اعضاى اصلى و علىالبدل در سراسر کشور توسط مردم برگزیده شدند و بالاخره در روز نهم اردیبهشت ۱۳۷۸ شوراهاى شهر و روستا به طور رسمى دوره چهار ساله مسئولیت خود را براى تحقق بخشى از حاکمیت مردم که عملى شدن آن در گرو فعالیت این نهاد است آغاز کردند.
حق رأی دادن و تعیین سرنوشت از مصادیق حقوق شهروندی است و مهمترین ابزار تحقق این حق در دوران معاصر، توجه به آرای شهروندان از طریق اجرای انتخاب آزاد است، به نحوی که نتیجه انتخابات انعکاسی از آرای شهروندان در روش حکمرانی باشد. انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا، در ایران راهبرد استراتژیک نظام جمهوری اسلامی ایران برای گسترش و تعمیم مشارکت مردم شهر و روستا در عرصههای تصمیم گیری و تصمیم سازی است.
اهمیت انتخابات شوراهای شهر و روستا
در کنار انتخابات مجلس و ریاست جمهوری، انتخابات شوراهای شهر و روستا مهمترین انتخابات کشور به حساب میآید. مهمترین وظیفه شوراها انتخاب شهردار و برنامه ریزی شهر و روستاست. انتخابات شهر و روستا به انتخابات محلی هم شهرت دارد و شوراها در مناطق قومی کشور، به اهرمی برای برآورده شدن بخشی از درخواستهای مردمی و محلی تبدیل شدهاند.
فعالان مدنی مناطق قومی و اتنیکی که به کارکرد شوراها نگرش خوشبینانهای دارند، در وجود شوراهای شهر و روستا نوعی “خودگردانی” و “پارلمان محلی” میبینند. این ارگان از این جهت اهمیت دارد که در مناطق قومی کشور استاندار، فرماندار و روسای سایر ادارات توسط دولت انتصاب میشوند ولی تعیین شهرداران از طرف شوراهاست. شاید به همین دلیل، انتخابات شوراها در مناطق قومی “شور خاصی” دارد.
برای مثال در استان گلستان سالهاست گروهی به نام “یاشولیها” (ریش سفیدان ترکمن) وارد کارزار انتخابات شوراها شدهاند که لیست آنها در یک دوره انتخابات شورای شهر و روستا، اکثریت آرا را نصیب خود کرد. شورای شهر گنبدکاووس هم شهردار را از میان مدیران بومی انتخاب کرد. انتظار میرود در دوره پنجم، فهرست این گروه در گنبدکاووس و دیگر نقاط استان در انتخابات شهر و روستا موفق شوند.
نکته مهمی که کارشناسان تاکید میکنند، این است که همزمانی انتخابات شوراها با انتخابات ریاست جمهوری باعث مشارکت بیشتر رایدهندگان میشود.
هشت نکته درباره اهمیت شوراها از نگاه رهبر انقلاب اسلامی
- مومنین کارهایشان را با مشورت انجام میدهند.
- انتخابات شوراها؛ گامی بسوی تحقق کامل قانون اساسی
- تحکیم پایه های انقلاب در کشور با تشکیل شوراها
- شوراهای اسلامی در مقابل نظام استبدادی
- حل مشکلات مردم توسط شوراها
- افزایش اعتماد عمومی
- انتخاب برای حل مسائل جاری زندگی
- تاثیر شورای شهر تهران بر دیگر شوراها
شورای شهر تهران به دلیل وزن پایتخت و تاثیر ترکیب آن بر تصمیمگیریهای کلان کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. برای مثال دور دوم شورای شهر تهران فرصتی بود برای محمود احمدینژاد تا به جایگاه شهردار دست یابد و دو سال بعد به مقام ریاست جمهوری ایران برسد.
تاریخچه انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا
از سال ۱۳۶۱ بنا به تصویب هیئت وزیران و مجلس شورای اسلامی شوراهای روستایی توسط جهادسازندگی و زیر نظر وزارت کشور در روستاها تشکیل گردید این روند تا سال ۱۳۶۵ ادامه داشت که توانست حرکت سازندگی و محرومیت زدایی جهاد سازندگی و سایر نهادها و ارگانهای دولتی در سطح روستاهای کشور را با مدیریت و جلب مشارکت مردم در انجام برنامه های عمرانی و اقتصادی روستاها بعد از انقلاب قابل توجه است .
لکن با توجه به مشکلات کشور از جمله جنگ تحمیلی علی رغم توجه دولت بر برهه های مختلف امکان اجرای قانون انتخابات تا سال۱۳۷۷ فراهم نگردید و مجلس بعد از چند بار انجام اصلاحیه بر قانون انتخابات شوراها در اول خرداد ۱۳۷۵ قانون تشکیلات وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی را از تصویب گذراند.در ۱۷ اسفند سال ۱۳۷۷ اولین دوره انتخابات شورای شهر و روستا با استقبال چشمگیر مردم در بیش از ۴۰۰۰۰ حوزه انتخاباتی برگزار گردید و نهایتاً حدود ۲۰۰ هزار نفر از منتخبین مردم جهت اداره امور شهرها و روستاهای کشور به عنوان عضو شورای اسلامی شهر یا روستا برگزیده شدند . شروع به کار شوراهای اسلامی از ۹ اردیبهشت سال ۱۳۷۸ و همزمان با پیام تاریخی حضرت امام در خصوص شوراها و با صدور پیام ویژه ای از سوی مقام معظم رهبری آغاز گردید و امروز شاهد فعالیت گسترده این نهاد مردمی در کل کشور هستیم .
شوراهای شهر به ویژه در شهرهای بزرگ و کلانشهرها همواره با اتهام سیاسیگری و اعمال سلیقههای سیاسی به حاشیه رانده شدهاند این در حالی است که این نهاد مردمی میتواند قویترین تشکیلات مدیریتی در کشور باشد هر چند که در سالهابی اخیر برخی جناح گرائیها نشان از صحت برخی ادعاها دارد و تصمیمگیریها نیز در شوراها گاهی به همین دلیل دستخوش تغییر میشود.
اولین دوره انتخابات شورای شهر و روستا
هر دوره از شوراها ویژگی و شرایط خاص خود را داشته است. در نخستین دوره (۱۳۷۷) نیروهای اصلاحطلب نه تنها دولت، بلکه شوراها را هم در اختیار گرفتند. چهرههایی چون جمیله کدیور و سعید حجاریان کاشانی به شورای شهر تهران راه یافتند. اما اختلافات درونی و سیاسی اعضا در آن زمان به جائی رسید که موسوی لاری وزیر کشوراصلاحات آن را منحل کرد. تررو سعید حجاریان در مقابل شورای شهر تهران نیز در این دوره اتفاق افتاد.
دومین دوره انتخابات شوراها
در دوره دوم شوراها ا(۱۳۸۱) اصولگرایان توانستند از آشفتگی دوره اول سود ببرند و اصلاحطلبها را کنار بزنند.
اعضای شورای شهر دوم که کمتر بحثهای داخل شورا رابه اطلاع رسانهها میرساندند ودر شورای دوم سکوت ظاهرا فضای آرامی را ایجاد کردند که بسیاری معتقد هستند در این فضای تعامل شورا با شهرداری وقت، شهرداری توانست بسیاری از مصوبات مانند منوریل را پشت درهای بسته به تصویب برساند،اگر چه برخی شورای اول را به سیاسی کاری محکوم می کنند ولی نوذرپور کارشناس مسائل شوراها معتقد است که شوراها در همه دورهها سیاسی بودند.
سومین دوره انتخابات شوراهای شهر و روستا
شورای شهر سوم نیز با ترکیبی از سه طیف سیاسی تشکیل شد که ترکیبی متفاوت از دور اول و دوم بود. اعضای شورای شهر این دوره با وجود تنوع سلایق سیاسی مصوباتی مانند طرح جامع تهران و یا تغییر سیستم حسابداری شهرداری را به تصویب رساندند که به گفته چمران انقلابی در مدیریت شهری بوده است.
عمر قانونی هر دورهٔ شوراها چهار سال است. ولی در دوره سوم (۱۳۸۵) شوراها سه سال بیشتر از دیگر دورهها فعالیت داشت زیرا مجلس قانونی تصویب کرد که بر اساس آن انتخابات خبرگان با مجلس و انتخابات شوراها با ریاستجمهوری ادغام شود. بر این اساس، عمر شوراهای سوم هفت سال طول کشید.
دوره چهارم انتخابات شوراها
در دوره چهارم (۱۳۹۲) هم پیروزی با اصولگرایان بود که به طور مثال در تهران ۶۰درصد آرا را کسب کردند، در حالیکه آرای اصلاح طلبان فقط ۱۷درصد بود.
دوره پنجم انتخابات شورای شهر
در دوره پنجم با توجه به اعلام رئیس ستاد انتخابات و معاون سیاسی وزیر کشور، تعداد ثبت نامها بیشتر از دوره قبل بوده است. طبق گفته علی اصغر احمدی، ۲۸۷ هزار و ۴۲۵ نفر در پنجمین دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا ثبتنام کردهاند. این رقم نشاندهنده رشد ۱۴ درصدی ثبتنام به نسبت سال ۱۳۹۲ است. افزایش ثبتنام در شورای شهر تهران ۳۰درصد اعلام شده است.
۲۰درصد ثبت نامکنندگان برای انتخابات شهر و ۸۰ درصد برای حضور در انتخابات روستا نامنویسی کردهاند. آمار ستاد انتخابات وزارت کشور روشن میکند که ۹۳/۷ درصد این میزان را مردان تشکیل میدهند و ۶/۳ درصد از داوطلبان زن هستند.
وظایف شوراهای شهر و روستا
مهمترین مسئولیت شوراها در بدوتاسیس براساس قانون همراهی برای پیشبرد اهداف کلان شهری است که برخی اوقات متاسفانه به طور کامل به بوته فراموشی سپرده میشود، شوراها در ذیل فصل قانونی مجلس شورای اسلامی به عنوان نهادی برای مسئولیت پذیری و نظارت بر امور تصدیگری تدوین شدهاند و الگوهای موفق در دنیا نیز تقریبا همه وظایف تصدیگری را از طریق نظارت شورا بر بخش خصوصی به شوراها دادهاند.
در کشور ما پس از خرداد ۷۶ قانون شوراها اجرا شد و مجلس ششم در جهت تصویب قانونی که اختیارات شوراها را از قانون فعلی وسیعتر کند حرکت کرد اما، این مهم در رفت و آمد چندین باره به شورای نگهبان، اهدافی که مد نظر مجلس ششم بود را محقق نکرده و آنچه مدنظر مجلس ششم بود اتفاق نیفتاد.
بدون تردید با تأسیس شوراها قدرت بخشى از نهادهایى که در نبود شوراها وظایف آنها را بر عهده داشتند کاهش یافت که این امر باعث نوعى چالش حفظ قدرت بین این سازمانها از یکسو و شوراها براى کسب قدرت واقعى از سوى دیگر شده است لذا، بسیاری از این سازمانها به همین دلیل همکاری لازم را با نهاد شورا نداشته و در بسیاری موارد ایرادات غیرضروری به آن وارد کرده اند.
اما تنها چیزی که هر ساله باعث کاهش عملکرد شوراها میشد افزایش هر ساله کاهش اختیارات نمایندگان آن بود که در کم شدن قدرت تصمیمگیریهای شورا بی تاثیر نبود، اگر چه همواره اعضای شوراهای شهر به دنبال افزایش اختیارات و حوزه وظایف خود بودند ولی عملا در مدت سالهای فعالیت این نهاد از اختیارات آن کاسته شد که از آن جمله میتوان به محدودیت اختیارات شوراها در لایحه قانونی سال ۸۶ اشاره کرد.
همچنین در قانون سال ۸۲ با وجود گسترش محدوده اختیارات شوراها و موافقت نمایندگان مجلس با آن به دلیل مخالفت شورای نگهبان این قانون به تصویب نرسید اگر چه این قانون وضعیت بهتری را برای شوراها از قانون سال ۷۵ رقم زد، قوانین مصوب شده در مدت این سالها هر بار بخشی از اختیارات و وظایف شوراها را محدود کرده است.
تعداد اعضای شورای شهر و روستا
قانون، تعداد اعضای اصلی و علیالبدل شوراها را بر حسب تعداد جمعیت تعیین کرده است. براساس قانون، در شهرهایی که تا ۵۰هزار نفر جمعیت دارند، شوراها ۵ عضو اصلی و سه عضو علیالبدل خواهند داشت. در شهرهای با جمعیت بیش از ۲ میلیون نفر، ۱۵ نفر عضو اصلی و ۱۰ نفر عضوعلیالبدل شوراها خواهند بود.
بر این منوال، شورای شهر تهران ۲۱ عضو اصلی و ۱۱ نفر عضو علیالبدل دارد.
در مناطق قومی کشور که مدیران ارشد ادارات اکثرا از افراد غیر بومی منتصب میشوند و نظر اهالی در آن لحاظ نمیشود، شوراها عملا به اهرمی برای اعمال خواستهای قومی تبدیل شدهاند. انتخاب شهرداران بومی در این مناطق خود پیامی است به دولت که مدیران بومی را برای اجرای پروژهها بیشتر به کار گمارد.
اما شوراهای شهر و روستا ظرف ۳۹ سال گذشته هنوز به یک ارگان دمکراتیک و مردمی تبدیل نشده و جایگاه واقعی خود در جامعه را نیافتهاند.
شوراها نهادی نوپا هستند و تبدیل شدن آنها به “مجالس” شهری و روستائی به زمانی طولانی نیاز دارد. اختلاف شوراها با دیگر ارگانهای قدرت سبب شده که شوراها تضعیف شوند. اختلاف اعضای شوراها هم یکی دیگر از عوامل تضعیف این نهاد بوده است.
در دوره اول که این اختلافها به انحلال شورای شهر تهران انجامید، تجربه تلخی در افکار عمومی به جای ماند. مجلس هم تلاش کرد که شوراها را عملا به زیر مجموعه وزرات کشور تبدیل کند، در حالیکه تبدیل شدن این نهاد به پارلمانهای شهری و روستائی میتواند در طرح مشکلات شهروندان و حل آنها از بطن جامعه کمک بسیاری کند.
انتخابات ۱۴۰۰ شوراهای شهر و روستا
انتخابات ششمین دوره شوراهای اسلامی شهر و روستا، همزمان با سیزدهمین دوره رئیس جمهوری، دومین میان دورهای پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری و نخستین میاندورهای یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی ۲۸ خردادماه ۱۴۰۰ برگزار میشود.