رقابت های هشتمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در حالی آغاز شد که پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده شده بود و امکان صدور قطعنامه علیه ایران وجود داشت. در آن مقطع زمانی بین اصولگرایان سنتی و نو اصولگرایانی که از انتخابات شورای شهر دوم پا به عرصه سیاست گذاشته بودند، در زمینه حکومتداری اختلاف نظر ایجاد شده بود؛ چراکه تثبیت قدرت اصولگرایان در مناصب مختلف حکومتی، فرصت رقابت های درونی و وزن کشی را برای آنها ایجاد کرده بود.
در مقابل، اصلاح طلبان که در انتخابات شورای شهر دوم، مجلس هفتم و ریاست جمهوری نهم با شکست مواجه شده بودند، تحریم و قهر سیاسی را کنار گذاشته، روش و منش سیاسی خود را تغییر داده و برای حضور در انتخابات مصمم بودند. در نتیجه، ثبت نام انتخابات مجلس هشتم در سال ۱۳۸۶ با استقبال پررنگی از طرف هر دو جناح مواجه شد. از یک طرف، همه گرایشهای جناح راست به امید اینکه در نهایت به یک لیست متحد برسند در انتخابات ثبت نام کردند و از طرف دیگر، جناح مقابل و اصلاح طلبان از اعضای جبهه مشارکت گرفته تا نهضت آزادی که تهیه لیست را به بعد از اعلام صلاحیت ها موکول کرده بودند، برای نمایندگی مجلس هشتم نام نویسی کردند.
در هشتمین دوره انتخابات مجلس دوره هیات های اجرایی در روند بررسی صلاحیت ها فعال تر از دوره های گذشته وارد عمل شدند و بنابراین رد صلاحیت های هیات های اجرایی دولت نهم اعتراضاتی را برانگیخت. از بین نامزدهای ثبت نامی، ۲۲۵۰ نفر(۳۱ درصد) توسط این هیئت ها رد صلاحیت شدند که در مقایسه با دوره قبل حدود ۲۵ درصد افزایش یافته بود. لیست نامزدهای رد صلاحیت شده توسط هیات های اجرایی شامل جمعیت کثیری از اصلاح طلبان از جمله کسانی که برای مجلس قبلی تایید صلاحیت شده بودند و برخی وزرای دولت اصلاحات و چهره های مطرح احزابی چون جبهه مشارکت، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، مجمع روحانیون و اعتماد ملی بود. علت عدم تایید صلاحیت این افراد از طرف هیات های اجرایی عموما بر اساس بند ۱،۳ و ۵ ماده ۲۸ و همچنین مواد ۲۹ و ۳۰ قانون انتخابات مجلس از جمله عدم التزام عملی به اسلام، عدم وفاداری به نظام، ولایت فقیه وقانون اساسی و وجود سوء شهرت ذکر شد.
در پی اعتراضات شکل گرفته به رد صلاحیت ها، حجت الاسلام کروبی و خاتمی و آیت الله رفسنجانی جلسه ای تشکیل دادند به این تصمیم نهایی رسیدند که در انتخابات شرکت کنند و تحریم را راه حل درستی ندانستند. خروجی جلسه آنان تلاش برای ” رایزنی با مقامات، شرکت فعالانه در انتخابات و جلوگیری از تنش” اعلام شد. عکس العمل اصول گرایان به نشست مذکور متفاوت بود؛ برای مثال امیدوار رضایی، رییس فراکسیون وفاق و کارآمدی، این نشست را نشانه پیش گرفتن راه تعامل به جای قهر اعلام کرد؛ در حالی که حداد عادل آن را نوعی مظلوم نمایی و تبلیغاتی دانست و الیاس نادران از تلاش اصلاح طلبان برای ایجاد انقلاب مخملی و فتنه گری سخن گفت.
در تاریخ ۱۴ بهمن ماه، هیات های نظارت شورای نگهبان لیست تاییدشدگان و ردشدگان را منتشر کرد که طی آن صلاحیت ۲۴۰۰ نفر رد شده بود. این موضوع باعث اعتراض افراد مطرح دو جناح از جمله سیدحسن خمینی، محمدرضا عارف، آیت الله مکارم شیرازی، علی مطهری و محمدباقر قالیباف شد. در حالی که اعلام نتیجه شورای نگهبان باعث تردید تشکل هایی مانند نمایندگان ادوار مجلس و جبهه مشارکت برای شرکت در انتخابات شده بود، ستاد انتخابات کشور از تایید صلاحیت ۴۶۳ نفر از رد صلاحیت شده ها از جمله ۱۰۰ اصلاح طلب توسط شورای نگهبان خبر داد. اسامی افرادی چون حضرتی، اطاعت، کیان ارثی، تابش، علیخانی، اشراقی، نجفقلی حیبیبی، ناصری، پیرموذن و … در بین تایید صلاحیت شدگان جدید قرار داشت، اما سنگینی سایه تحصن نمایندگان در مجلس ششم باعث شد هیچ فردی از جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی به این لیست راه پیدا نکنند.
از ۲۰۷ حوزه انتخابیه برای کسب ۲۹۰ کرسی هشتمین دوره انتخابات مجلس در مجموع از بین ۷۵۹۸ نفر نامزد شرکت در انتخابات، ۲۰۹۷ نفر رد صلاحیت و ۷۳ درصد تایید صلاحیت شدند. از بین ۱۴۰۵ ثبت نام کرده در شهر تهران نیز ۸۷۱ نفر تایید صلاحیت شدند. بر اساس آمارهای ارائه شده توسط وزارت کشور ایران، میزان مشارکت مردم در انتخابات ۵۵/۴۰ درصد بودهاست. بطوریکه ازبین حدود ۴۴ میلیون واجد شرایط ۲۴ میلیون در انتخابات شرکت کردند.
انتخابات مجلس هشتم در دو مرحله ۲۴ اسفند ۸۶ و ۶ اردیبهشت ۸۷ برگزار شد و در هر دو مرحله به ترتیب ۱۹ و ۱۱ نفر از حوزه تهران با مشارکت ۳۰/۲۲ درصدی تهرانی ها در انتخابات به مجلس راه پیدا کردند.
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس هشتم و نتایج آن (با تمرکز انتخابات تهران)
اوایل سال ۱۳۸۶، نشستی به پیشنهاد حبیبالله عسگراولادی و دعوت محمود احمدینژاد با حضور برخی سران اصول گرایان( غلامعلی حداد عادل، علی لاریجانی، احمد توکلی، علیاکبر ولایتی، حسین فدایی، علیرضا زاکانی، محمدرضا باهنر، صادق محصولی، حیدر مصلحی، علی کردان، مهدی چمران، محمدرضا رحیمی و محسن کوهکن) در ساختمان نهاد ریاست جمهوری شکل گرفت. زمینه های تدوین منشور اصولگرایی در این نشست فراهم شد و و کارگروه ۹ نفره ای مسئول تدوین آن شدند. همچنین در این نشست تصمیم بر ایجاد “جبهه متحد اصولگرایان” گرفته شد که مرکب از سه ضلع پیروان خط امام و رهبری، جمعیت ایثارگرایان انقلاب اسلامی و ائتلاف رایحه خوش خدمت بود. سران این جبهه که ۶+۵ نامیده شد، شامل ۵ نفر از زعمای اصولگرایان که مرضی طرفین بودند و ” شورای حکمیت اصولگرایان” نام داشتند و ۶ نفر از نمایندگان ۳ ضلع جبهه متحد اصولگرایان بود. با وجود حدس و گمان های رسانه ای هرگز اسامی ۵ نفر عضو شورای حکمیت اصولگرایان اعلام نشد، اما ۶ نفر دیگر، شهاب الدین صدر و اسدالله بادامچیان به نمایندگی از ۱۴ تشکل عضو جبهه پیروان خط امام و رهبری، صادق محصولی و حیدر مصلحی به نمایندگی رایحه خوش خدمت و حسین فدایی و علیرضا زاکانی به نمایندگی جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی بودند.
اگرچه هدف اصلی تشکیل این جبهه ایجاد اتحاد در بین اصولگرایان و ارائه لیستی متحد از جانب آنها بود، در واقعیت افق روشنی برای اتحاد فراگیر بین اصولگرایان وجود نداشت. به ویژه آنکه در اردیبهشت ۱۳۸۶، انشعاب جدیدی از بین فراکسیون اکثریت مجلس یا فراکسیون اصولگرایان شکل گرفت. این گروه جدید که فراکسیون ” اصولگرایان مستقل و نقاد” نامیده می شد، متشکل از نمایندگانی چون عماد افروغ، حسن سبحانی، محمد خوشچهره، سعید ابوطالب، محمود مدنی و محمد ربانی به ریاست محمود محمدی بود که نسبت به دولت محمود احمدینژاد و رابطه یک سویه دولت و مجلس انتقاد داشتند و به دنبال پویایی در جریان اصولگرایی، نقد درون گفتمانی و برقراری رابطه دو سویه بین دولت و مجلس بودند.
انشعاب مهم دیگر شکل گرفته در فراکسیون اصول گرایان، فراکسیون “وفاق و کارآمدی” بود که در امتداد “جبهه وفاق و کارآمدی”( شکل گرفته در سال های پایانی دهه هفتاد به ابتکار محسن رضایی) در مجلس هفتم ایجاد شد و شامل چهره هایی چون امیدوار رضایی، رضا طلایینیک، علی دانشمنفرد، محمد میرمحمدی و عادل آذر بود و از نامزدی رضایی در انتخابات ریاست جمهوری نهم حمایت می کرد. این فراکسیون به دبیرکلی میرمحمدی، پس از انصراف رضایی از کاندیداتوری آیت الله هاشمی رفسنجانی حمایت کرد. همچنین فراکسیون مذبور بعدها باعث ایجاد حزب توسعه و عدالت به دبیرکلی طلایینیک شد.
فراکسیون “حزب الله” سومین انشعاب از فراکسیون اکثریت بود که چهار ماه پس از شکل گیری فراکسیون اصولگرایان مستقل و نقاد تشکیل شد. هدف از این انشعاب و ایجاد فراکسیون جدید، تلاش برای برون رفت از اقتصاد دولتی و رانتی، جلوگیری از اجرای سلیقه ای قانون اساسی با نیم نگاهی به انتخابات مجلس هشتم اعلام شد. نماینده مشهد با بیان اینکه فراکسیون حزب الله، فراکسیون خدمت است نه فراکسیون قدرت، کنایه ای به فراکسیون اکثریت مجلس زد که با لابی گری محمدرضا باهنر باعث ورود برخی از وزرای دولت نهم به کابینه شده بود.
ویژگی همه گروه های منشعب شده در جناح اصول گرایان انتقاد به فراکسیون اکثریت مجلس و به ویژه رابطه آن با دولت احمدینژاد بود. به دلیل آنکه جبهه متحد اصولگرایان به جز جریان نوظهور رایحه خوش خدمت که از حامیان دولت نهم بودند، از هیچ گروه تازه شکل گرفته ای چندان حمایت نمی کرد؛ زمزمه هایی برای تشکیل مثلث اصولگرایان از طرف رضایی، قالیباف و لاریجانی شکل گرفت. این سه نفر که از رقبای محمود احمدینژاد در انتخابات ریاست جمهوری نهم بودند، نگران عدم حضور نامزدهای مورد حمایتشان در لیست جبهه متحد بودند. اختلاف لاریجانی و احمدینژاد به خصوص پس از انصراف لاریجانی از دبیری شورای عالی امنیت ملی اوج گرفت و در نتیجه این اختلافات ” ائتلاف فراگیر مردمی اصولگرایان” در تاریخ ۹ دی ماه ۱۳۸۶ ایجاد شد. این ائتلاف شامل همه گروه های منشعب از فراکسیون اکثریت اصولگرایان و احزابی که تحت حمایت جبهه متحد نبودند از جمله فراکسیون حزب الله و اصول گرایان مستقل، جبهه اتحاد ملی، آبادگران جهادی، حامیان اصولگرایانِ اصلاح طلب و دیگر گروه ها بود.
با وجود آنکه جبهه متحد اصولگرایان با افزودن افرادی مانند غفوریفرد، کاتوزیان و مرندی به لیست خود جلب رضایت ائتلاف فراگیر اصول گرایان را دنبال می کرد، این موضوع چندان مورد رضایت ائتلاف فراگیر قرار نگرفت. لیست جبهه متحد برای برای انتخابات مجلس هشتم عبارت بود از: باهنر، صدر، فاطمه رهبر، افتخاری، بادامچیان، عباسپور، غفوریفرد، کاتوزیان، مرندی و حجج اسلام اکرمی و مصباحی مقدم از سوی جبهه پیروان، حداد عادل، اللهیان، فدایی، زاکانی، سروری، نادران، نجابت و احمد توکلی از طرف تحول خواهان و جمعیت ایثارگران و آلیا، رسایی، زارعی، نوباوه، کوثری، سلطانخواه، مطهری، کوچکزاده، صفایی و حجج الاسلام حسینیان و آقاتهرانی از سوی رایحه خوش خدمت.
موضوع مورد بحث دیگر در بین اصولگرایان، انتخاب نامزد سرلیست آنها در شهر تهران بود که بین انتخاب حدادعادل رییس مجلس هفتم و لاریجانی، دبیر پیشین شورای امنیت اختلاف نظر وجود داشت. در لیست جبهه متحد اصولگرایان، طیف جبهه پیروان خط امام و رهبری حامی لاریجانی و تحول خواهان و ایثارگران و رایحه خوش عدالت حامی حداد عادل برای سرلیستی بودند. در نتیجه لاریجانی به علت دعوت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم برای نامزدی او از شهر قم و همچنین برای اینکه در وضعیت رقابت با رییس مجلس هفتم قرار نگیرد، تصمیم گرفت از شهر قم برای انتخابات مجلس هشتم ثبت نام کند. این اقدام لاریجانی از سوی رسانه ها ” تاکتیکی هوشمندانه” خوانده شد.
جامعه روحانیت مبارز در این انتخابات ۵ روحانی را برای حضور در لیست جبهه متحد اصولگرایان معرفی کرد که از میان آنها حجج اسلام ناصحی و ابوالحسن نواب از حضور در انتخابات انصراف دادند و حجت الاسلام حسن روحانی در انتخابات ثبت نام نکرد. علت عدم ثبت نام او از یک طرف مخالفت رایحه خوش خدمت با حضور او در لیست جبهه متحد و تهدید این گروه مبنی بر این که در صورت حضور وی، ائتلاف را ترک می کند و از طرف دیگر عدم اطمینان او از اینکه بتواند سرلیست اصلاح طلبان نیز باشد، بود.
اصلاح طلبان در این دوره تصور می کردند که می توانند مانند مجلس پنجم فراکسیون اقلیتی در کنار اکثریت اصولگرایان تشکیل دهند؛ بنابراین شعار اصلی چهره های شاخص آنها به ویژه حجت الاسلام محمد خاتمی و گروه ها و تشکل های مختلف این جناح عدم تفرق و تشتت و تلاش برای ماندن در عرصه حاکمیت بود. در نهایت این جناح با سه لیست برای شرکت در انتخابات حاضر شدند.
اولین لیست آنها “ائتلاف اصلاح طلبان” نام داشت که به ریاست مرتضی حاجی و با حضور ۲۹ تشکل از جمله جبهه مشارکت، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، مجمع روحانیون مبارز، کارگزاران، خانه کارگر و …. ایجاد شد. لیست دوم لیست حزب اعتماد ملی بود که با وجود اشتراک ۸۰ درصدی با لیست ائتلاف اصلاح طلبان، از ارائه لیست متحد با آنها سر باز زد. این اقدام حزب اعتماد ملی مورد اعتراض اصلاح طلبان دیگر قرار گرفت و توسط آنها ادامه تک روی های این حزب در انتخابات ریاست جمهوری نهم( عدم کناره گیری حجت الاسلام مهدی کروبی به نفع مصطفی معین یا آیت الله هاشمی رفسنجانی) خوانده شد. در پاسخ به این اعتراضات، دبیر کل حزب اعتماد ملی اعلام کرد که حزب مشارکت و حزب اعتماد ملی با هم مشکلی ندارند ولی ساز ناکوک برخی سران حزب مشارکت باعث شکست اصلاح طلبان در انتخابات شوراها شدند و همچنین تصمیم آنها برای تحریم انتخابات مجلس هفتم درست نبود.
سومین لیست ارائه شده برای انتخابات مجلس هشتم توسط اصلاح طلبان، ” ائتلاف مردمی اصلاحات” نام داشت که به ریاست مصطفی کواکبیان، دبیرکل حزب مردمسالاری و با حمایت احزاب کمتر شناخته شده مانند جبهه تحکیم دموکراسی، جبهه متحد فرهنگیان، جمعیت مستقل ایران اسلامی، کانون همبستگی فرهنگیان ایران، کانون ولیعصر (عج)، جمعیت طرفداران نظم و قانون، حزب وفاق و …… تدوین شد.
از طرف حزب نهضت آزادی نیز افرادی چون محمد توسلی، غلامعباس توسلی، ابوالفضل بازرگان و بنی اسدی برای شرکت در انتخابات ثبت نام کردند و همه رد صلاحیت شدند. اگرچه آنها هنگام ثبت نام رد صلاحیتشان را محتمل می دانستند؛ با اعتقاد به این موضوع که دموکراسی فرآیندی طولانی است، قهر در انتخابات را رد و به شرکت در انتخابات تاکید می کردند.
در این دوره از انتخابات همچنین لیست های متعدد دیگری مانند ” ائتلاف فراگیر وکلا و حقوقدانان”، ” حامیان ولایت”، ” متخصصین متعهد” و …. ارائه شد.
بر اساس نتایج آراء حوزه انتخاباتی تهران توسط وزارت کشور، ۱۹ نفر توانستند به مجلس راه یابند که همگی از اصول گرایان بودند. اسامی این ۱۹ نفر عبارت بود از: حداد عادل، آقاتهرانی، مطهری، توکلی، غفوریفرد، باهنر، نوباوه، مرندی، کاتوزیان، عباسپور، کوثری، اکرمی، مصباحی مقدم، فاطمه رهبر، آلیا، حسینیان، نجابت و بادامچیان. ۲۲ دو نفر دیگر از نامزدها به مرحله دوم انتخابات راه یافتند که اسامی آنها از این قرار بود: زارعی، نادران، افتخاری، کوچکزاده، زاکانی، فدایی، رسایی، سروری، سلطانخواه، انصاری، الهیان، صفایی، محجوب، جلودارزاده، دعایی، جهانگیری، حضرتی، راستگو، شهابالدین صدر، خوشچهره، قمی و اشرفیاصفهانی. در نتیجه مرحله دوم انتخابات، نادران، افتخاری، کوچکزاده، زاکانی، زارعی، صفایی، سروری، الهیان، رسایی و فدایی از لیست جبهه متحد اصولگرایان و علیرضا محجوب از لیست اصلاح طلبان توانستند بقیه کرسی های نمایندگی مجلس هشتم در شهر تهران را کسب کنند.
در نتیجه انتخابات کشوری نیز ۱۴۷ نفر( ۷۰ درصد) اصول گرا، ۳۲ نفر اصلاح طلب و ۵ نفر از اقلیت های مذهبی در مرحله اول توانستند به مجلس راه یابند. در مرحله دوم انتخابات مجلس هشتم در کشور از بین ۱۶۴ داوطلب برای ۸۲ کرسی، ۱۸ اصلاح طلب، ۱۸ مستقل و ۴۶ اصولگرا به نمایندگی مجلس رسیدند. بدین ترتیب در مجموع، ۲۸۷ کرسی مجلس هشتم به ۴۷ اصلاح طلب(حدود ۱۶ درصد)، ۱۹۸ اصولگرا( حدود ۷۰ درصد) و ۴۲ نماینده مستقل( حدود ۱۴ درصد) اختصاص یافت.
ترکیب نمایندگان مجلس هشتم شورای اسلامی شباهت بسیاری به مجلس هفتم داشت؛ با این حال شکاف مجلس و دولت احمدینژاد در این دوره از مجلس بروز جدی تری یافت. چنانکه اگر حداکثر اختلاف مجلس هفتم با دولت محمود احمدینژاد در اعتراض به تاخیرهای پیاپی در ارسال لوایح بودجه سنواتی، عدم اجرای برخی قوانین از سوی دولت و نامه رییس مجلس به رهبر انقلاب و گلایه از رییس جمهوری خلاصه می شد، در مجلس هشتم طرح سوال از رئیس جمهوری اجرا شد که در تاریخ انقلاب بی سابقه بود.
نمایندگان زن مجلس هشتم به نسبت مجلس هفتم کاهش قابل توجهی داشت. در مجموع ۸ نماینده زن در این مجلس حضور داشتند که ۵ نفر از شهر تهران( آلیا، افتخاری، الهیان، رهبر و صفایی) و ۳ نفر از شهرهای کرج(فاطمه آجرلو)، اصفهان(نیره اخوان) و مشهد( عفت شریعتی) بودند.
نسبت روحانیون مجلس هشتم به غیر روحانیون در شهر تهران نزدیک به نسبت مجلس هفتم بود. فقط ۵ روحانی در بین نمایندگان شهر تهران حاضر بودند( آقاتهرانی، اکرمی، حسینیان، رسایی و مصباحیمقدم) و در کل ۴۴ نماینده روحانی وارد مجلس هشتم شدند.