آنچه در پنجمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی سال ۱۳۷۴ و پس از آن در مجلس پنجم شورای اسلامی رخ داد، پیش زمینه ای برای پیروزی دوم خرداد بود. محور انتخاباتی کاندیداها در انتخابات های مجالس چهارم و پنجم، دولت سازندگی و تایید یا نقد آن بود. اما بر خلاف مجلس چهارم که محل پیروزی جامعه روحانیت مبارز به عنوان حامیان دولت هاشمی بود، مجلس پنجم به جایگاهی برای رقابت جامعه روحانیت به عنوان منتقد دولت سازندگی و به ویژه سیاست های فرهنگی آن و حزب کارگزاران نوظهور به عنوان حامی دولت رفسنجانی تبدیل شد. حزب کارگزاران که برخی آن را انشعاب دیگری از جامعه روحانیت مبارز می دانند، توانست در مجلس پنجم پیروزی قابل توجهی به دست بیاورد، چنانکه حجت الاسلام ناطق نوری به عنوان سرلیست جامعه روحانیت و فائزه هاشمی یکی از اعضای حزب کارگزاران تنها افرادی بودند که در مرحله اول انتخابات در شهر تهران توانستند با کسب آراء لازم به مجلس راه یابند. بنابراین تاسیس حزب کارگزاران که در مطبوعات دهه ۷۰ به عنوان ” راست مدرن” شهرت یافته بود، نقطه عطف مجلس پنجم بود. برخورد و عملکرد مجلس چهارم با دولت هاشمی و همچنین رقابت های انتخاباتی مجلس پنجم باعث فاصله دولت هاشمی با جامعه روحانیت مبارز شد. استیضاح ایرج فاضل، وزیر بهداشت و درمان، و رای عدم اعتماد به وی، رای عدم اعتماد به سیدمحسن نوربخش، وزیر امور اقتصاد و دارایی، انتقاد فزاینده از غلامحسین کرباسچی، شهردار وقت تهران، و استیضاح عبدالله نوری، وزیر کشور و وزرای جهاد سازندگی و راه و ترابری و تشکیل هیئت تفحص از صدا و سیما از جمله اختلافات مجلس چهارم و دولت سازندگی بود.
با آغاز رقابت های انتخاباتی، در بین اعضای جامعه روحانیت مبارز درباره لیست این گروه در انتخابات اختلاف پیش آمد. در پی تشدید این اختلاف ها، آیت الله هاشمی به پیشنهاد حسن حبیبی، معاون اول رییس جمهور، در نامه ای از جامعه روحانیت خواست که نام پنج نفر از افرادی که بر سر آنها اختلاف بود را در لیست خود جای دهد تا همکاران دولت از دادن لیست جداگانه امتناع کنند. اگرچه در آغاز حضور ۴ نفر از افراد مورد نظر دولت( عبدالله نوری، مرتضی الویری، مجید انصاری و فائزه هاشمی) در لیست مورد قبول جامعه روحانیت قرار گرفت اما پس از آن به دلیل مخالفت جمعیت موتلفه اسلامی، این پیشنهاد از سوی جامعه روحانیت رد شد. بدین ترتیب ده نفر از وزرای دولت( اسماعیل شوشتری، محمدعلی نجفی، مرتضی محمدخان، عیسی کلانتری، سیدمحمد غرضی، بیژن زنگنه، غلامرضا فروزش، محمدرضا نعمت زاده و غلامرضا شافعی)، چهار نفر از معاونان رییس جمهور( مصطفی هاشمی طباء، رضا امر اللهی، عطاء الله مهاجرانی و محمد هاشمی رفسنجانی)، محسن نوربخش رییس کل بانک مرکزی و غلامحسین کرباسچی شهردار تهران، در تاریخ ۲۸ دی ماه ۱۳۷۴ با صدور بیانیه ای با شعار” عزت اسلامی، تداوم سازندگی و آبادانی ایران” تشکیل حزب کارگزاران سازندگی ایران را اعلام کردند. حضور برخی وزرا و معاونان دولت در این حزب باعث اعتراض جناح راست و نمایندگان آن در مجلس شد. آنها این موضوع را دخالت دولت در انتخابات مجلس می دانستند. همچنین تبلیغات گسترده کارگزاران در تهران باعث شد محمدرضا باهنر یکی از نمایندگان تهران در مجلس چهارم، بحث هزینه تبلیغات و تخفیف شهرداری به این حزب را به دلیل حضور شهردار تهران در لیست کارگزاران مطرح کند. پس از بالا گرفتن این اختلافات بین نمایندگان جناح راست و اعضای کارگزاران، رهبر انقلاب به عدم حضور وزیران در حزب کارگزاران فرمان داد. در نتیجه با حذف ۱۰ نفر از وزیران، کارگزاران به ۶ نفر که شامل ۵ معاون رییس جمهور و شهردار تهران بود محدود شد.
با وجود آنکه برخی از احزاب مانند مجمع روحانیون مبارز به علت رد صلاحیت عده ای از نامزدها توسط شورای نگهبان از حضور در انتخابات کناره گیری کردند؛ پنجمین دوره انتخابات مجلس با فعالیت پررنگ گروه های سیاسی و حزب های دیگر و مشارکت قابل توجه مردم برگزار شد. از میان ۵۳۶۵ کاندید شرکت در انتخابات، ۳۲۷۶ نفر توسط شورای نگهبان از ۱۹۶ حوزه انتخابیه برای کسب ۲۷۰ کرسی نمایندگی مجلس تایید صلاحیت شدند و از مجموع ۳۴٬۷۶۳٬۹۲۷ نفر واجد شرایط رای ریزی مجموع ۲۴٬۶۸۲٬۳۸۶ رای معادل ۷۱٪ به صندوقها ریخته شد. مردم با مشارکت ۷۱ درصدی در انتخابات، بالاترین میزان مشارکت در انتخابات های مجلس شورای اسلامی را رقم زدند.
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس پنجم و نتایج آن (با تمرکز انتخابات تهران)
همانطور که اشاره شد، در این دوره از انتخابات، گروه های سیاسی مختلفی حضور فعال داشتند. اگرچه مجمع روحانیون مبارز با انصراف از شرکت در انتخابات فقط به تشویق مردم به حضور در انتخابات بسنده کرده بود، گروه های سیاسی دیگر چون سازمان مجاهدین انقلاب، دو تشکل نوظهور کارگزاران و جمعیت دفاع از ارزش های انقلاب، دو تشکل زنانه، مجامع دانشگاهی لیست های مختلفی برای شرکت در انتخابات ارائه کردند. با این حال رقابت اصلی بین چهار طیف سیاسی شامل جامعه روحانیت مبارز، کارگزاران سازندگی، ائتلاف خط امام و جمعیت دفاع از ارزش های انقلاب اسلامی بود.
با وجود آنکه مجمع روحانیون مبارز با محور خواندن آیت الله هاشمی رفسنجانی در حذف جناح چپ و همچنین در نتیجه رد صلاحیت های شورای نگهبان، لیستی برای شرکت در انتخابات ارائه نداد؛ برخی از اعضای این گروه به صورت مستقل برای نمایندگی مجلس ثبت نام کردند، و از میان آنها حجت اسلام مجید انصاری و محمود دعایی توانستند به مجلس پنجم شورای اسلامی راه یابند. با وجود آنکه مجمع روحانیون مبارز به انتقاد شدید علیه جناح راست به ویژه از طریق روزنامه سلام می پرداخت، جناح راست به حضور مجمع روحانیون و حتی ائتلاف آن با جامعه روحانیت مبارز در انتخابات مجلس پنجم تمایل داشت. چنانکه حجت الاسلام ناطق نوری، رییس مجلس چهارم، با تشویق مجمع روحانیون به شرکت در انتخابات خطاب به آنها گفت که اگر در انتخابات شرکت نکنند، مجلس پنجم با خطر ورود لیبرال ها و تکنوکرات ها روبه رو و تاریخ مشروطه تکرار خواهد شد. با این حال مجمع روحانیون مبارز از ارائه لیست برا انتخابات اجتناب کرد و تنها به درخواست از مردم برای شرکت در انتخابات اکتفا نمود.
علی محمد غریبانی، عضو شورای هماهنگی گروه های خط امام اعلام کرده بود که مجمع نیروهای پیرو خط امام(دفتر تحکیم وحدت، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی مهندسان، انجمن اسلامی مدرسان و انجمن اسلامی معلمان) به دلیل عدم آمادگی و فرصت کافی برای تبلیغ و ارائه برنامه لیستی اعلام نمی کند. اما آنها در نهایت تحت عنوان ائتلاف خط امام که متشکل از سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان و انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها بود، فهرستی ۳۰ نفره برای شرکت در انتخابات ارائه کردند. لیست آنها فقط ۸ نفر مشترک با گروه های دیگر به ویژه حزب کارگزاران داشت و بقیه شامل اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی مانند بهزاد نبوی و محمد سلامتی یا چهره های دانشگاهی همچون داود سلیمانی، سعید حجاریان، مصطفی معین و …. می شد.
حزب کارگزاران نیز که آن زمان با نام “جمعی از کارگزاران سازندگی” فعالیت می کرد، با شعار “تداوم سازندگی، آبادانی ایران” لیستی ارائه داد که عموم اعضای آن پژوهشگر، اندیشمند و روزنامه نگار بودند. لیست آنها دربرگیرنده اعضای حزب کارگزاران (مانند حجت الاسلام عبدالله نوری به عنوان سرلیست، فائزه هاشمی و مرتضی الویری)، عده ای از اعضای مجمع روحانیون مبارز (همچون حجج اسلام محمود دعایی و مجید انصاری) و همچنین برخی از شهرداران و معاونین شهرداری بود.
در مقابل جامعه روحانیت مبارز نیز به عنوان سردرمدار جناح راست برای شرکت در انتخابات لیست خود را ارائه داد و گروه های همسو با آن از آن حمایت کردند. این گروه ها که شامل جمعیت موتلفه اسلامی، جامعه زینب (س)، جامعه وعاظ، جامعه اسلامی مدرسین، جامعه اسلامی کارمندان، جامعه اسلامی کارگران، اصناف و بازار تهران، جامعه اسلامی فرهنگیان و جامعه اسلامی دانشجویان می شدند؛ قصد داشتند یک حزب ائتلافی فراگیر تشکیل دهند که با مخالفت آیت الله مهدوی کنی مواجه شد. حمایت برخی از اعضای جامعه روحانیت از حزبی شدن آن و اختلاف های شکل گرفته در نتیجه آن باعث شد آیت الله مهدوی کنی از دبیرکلی جامعه روحانیت استعفا دهد. پس از آن به دلیل اینکه آنها نتوانستند یک دبیرکل جدید انتخاب کنند، مهدوی کنی به سمت خود بازگشت و طرح حزب فراگیر در جناح راست با شکست مواجه شد. بنابراین جامعه روحانیت مبارز تهران با شعار ” پیروی از خط امام، اطاعت از رهبری، حمایت از هاشمی” و “عدالت اجتماعی و توسعه، مشارکت مردمی و نظارت” برای شرکت در انتخابات فهرست اسامی مورد نظر خود را اعلام کرد که به جز ۵ نفر( حجج اسلام معزی و اکرمی و آقایان بادامچیان، زرگر و دانش جعفری) بقیه همان لیست جامعه روحانیت برای انتخابات مجلس چهارم اسلامی در شهر تهران بودند. این ۵ نفر جدید جایگزین محمد هاشم رهبری، محمود صابر همیشگی، رجائی خراسانی و دو عضو جامعه روحانیت که در این دوره نامزد نشده بودند(حجج اسلام عمید زنجانی و غیوری) شدند.
گروه سیاسی دیگری که در همهمه اختلافات بین جناح راست و کارگزاران شکل گرفت، جمعیت دفاع از ارزش های انقلاب اسلامی بود به دبیرکلی آیت الله محمدی ریشهری بود. اعضای موسس این گروه که معتقد بود کارگزاران ارزش ها را فدای سازندگی کرده است، عبارت بود از: آیت الله ریشهری، حجج اسلام علی غیوری، علیاکبر ابوترابی، محمدی عراقی، علی رازینی، روح الله حسینیان، محمدصادق عربنیا و آقایان احمد پورنجاتی، محمد شریعتمداری و عباس سلیمی. آنها اعلام کردند که در راستای انجام تکلیف شرعی و انقلابی، لیستی مستقل و فرای وابستگی های گروهی اعلام خواهند کرد. بنابراین جمعیت دفاع از ارزش های انقلاب اسلامی با شعار ” گذار از مرحله کنونی برای رسیدن به اهداف مطلوب نظام” فهرستی ۳۰ نفر برای انتخابات مجلس پنجم ارائه کرد که با جامعه روحانیت ۱۳ نفر مشترک، با کارگزاران ۷ نفر مشترک و ۵ نامزد مستقل( کاظم اکرمی، رفعت بیات، محمدهادی عبدخدایی، محمدرضا مهدوی و فاطمه ناهیدی) داشت.
نهضت آزادی که هیچ کدام کاندیداهایش به جز انتخابات مجلس اول شورای اسلامی، در انتخابات های دیگر نتوانسته بودند تایید صلاحیت شوند، در این انتخابات لیست ۱۰ نفره ای ارائه داد که ۴ نفر از آنها( عزت الله سحابی، غلامعباس توسلی، ابوالفضل بازرگان و محمد بسته نگار) تایید صلاحیت شدند. رییس ستاد انتخابات کشور در آن زمان اعلام کرد با وجود آنکه نهضت آزادی فاقد پروانه فعالیت از وزارت کشور است و نمی تواند فعالیت حزبی داشته باشد، اعضای آن بدون استفاده از نام نهضت می توانند در انتخابات شرکت کنند. با این حال ۴ نفر تایید شده به علت اعتراض به رد صلاحیت ۶ نفر دیگر، از شرکت در انتخابات انصراف دادند، اما جامعه زنان جمهوری اسلامی نام آنها در لیست خود قرار داد.
در این انتخابات همچنین گروه های دیگری چون خانه کارگر، جمعیت زنان جمهوری اسلامی، جامعه زنان انقلاب اسلامی، اعضای علمی دانشگاه ها، خدمتگزاران راستین سازندگی، امت وسط، آزادگان، انجمن صنفی مهندسان مشاور و معمار و شهرساز، ائتلاف جامعه اسلامی پژوهشگران و فدائیان اسلام و انجمن اسلامی وزارتخانه ها و سازمان های دولتی هرکدام لیست جداگانه خود را برای حضور در انتخابات معرفی کردند.
مرحله اول پنجمین دوره انتخابات مجلس در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۷۴ برگزار شد. هر دو گروه جامعه روحانیت مبارز و حزب کارگزاران پیش از اعلام نتایج انتخابات، اکثریت لیست خود را پیروز انتخابات می دانستند ولی فقط دو نفر یعنی علی اکبر ناطق نوری، سرلیست جامعه روحانیت مبارز، و فائزه هاشمی با اختلاف رای محدود توانستند در این مرحله، اکثریت آراء مردمی برای حضور در مجلس را به دست آورند. حزب کارگزاران که هر دو این افراد را در لیست موردنظر خود معرفی کرده بود اعلام کرد که برای مرحله دوم انتخابات لیست ۲۸ نفره خود را ارائه خواهد داد. در مقابل جامعه روحانیت نیز با حذف محمد اصغری از فهرست خود، لیستی ۲۸ نفره برای مرحله دوم معرفی کرد. ائتلاف گروه های خط امام که نتوانسته بودند هیچ یک از نامزدهای مورد نظر خود را در مرحله اول راهی مجلس کنند، برای مرحله دوم لیستی ۱۲ نفره شامل مصطفی معین، بهزاد نبوی، کاظم اکرمی، گوهرالشریعه دستغیب، محمد سلامتی، عبدالله نوری، مجید انصاری، ابوالقاسم سرحدی زاده، سراجالدین موسوی، فاطمه رمضانزاده و ناصر خالقی را برای شرکت در انتخابات اعلام کرد.
دومین مرحله انتخابات در تاریخ ۳۱ فروردین ۱۳۷۵ برگزار شد و طی آن ۲۱ نامزد از جامعه روحانیت و ۱۵ نامزد از کارگزاران که البته ۸ نفر بین آنها مشترک بود، توانستند به مجلس راه یابند. در نتیجه استعفای حجت الاسلام دری نجف آبادی و عبدالله نوری از نمایندگی به علت حضور در دولت اصلاحات، در تاریخ ۲۲ اسفند ۱۳۷۶ انتخابات میان دوره ای دوم برگزار شد و علی عباسپور از جامعه روحانیت مبارز و فاطمه کروبی از کارگزاران جایگزین آنها شدند. مصطفی معین نیز که توانسته بود در انتخابات میان دوره ای اول رای لازم را به دست آورد، دو ماه پس از حضور در مجلس به علت قبول مسئولیت در دولت سیدمحمد خاتمی از نمایندگی استعفا داد. بدین ترتیب در مجموع جناح راست ۲۳ و کارگزاران ۱۷ نماینده به مجلس پنجم شورای اسلامی فرستادند. ۱۷ نماینده پیروز در لیست کارگزاران شامل ۹ نماینده مشترک با جامعه روحانیت مبارز و ۸ نامزد مشترک با لیست های دیگر چون خانه کارگر، جمعیت زنان انقلاب اسلامی و جمعیت دفاع از ارزش های اسلامی بود. ۱۱ نامزد اختصاصی کارگزاران همچون آشوری، الویری، خالقی، تقویمنش و تاجران با وجود آنکه مورد حمایت خانه کارگر و ائتلاف خط امام بودند نتوانستند به مجلس راه یابند.
در حالی که لیست جمعیت دفاع از ارزش های اسلامی نتوانست هیچ یک از نامزدهای خود را به مجلس بفرستد، از لیست ائتلاف خط امام ۴ نفر( انصاری، رمضان زاده، سرحدی و عبدالله نوری) راهی مجلس شدند که البته نام آنها در لیست کارگزاران نیز قرار داشت. خانه کارگر نیز ۱۰ نماینده در همپوشانی با فهرست کارگزاران به مجلس فرستاد و ۱۴ نامزد دیگر مشترک آن با کارگزاران نتوانستند رای لازم را کسب کنند. به طور کل برخلاف مجلس سوم که با اکثریت جناح چپ و مجلس چهارم که با اکثریت جناح راست شکل گرفتند، مجلس پنجم شورای اسلامی با وجود اکثریت نسبی جناح راست، با اقلیت قوی و قابل توجه جناح چپ روبه رو بود. نمایندگان تهران حاضر در مجلس پنجم عبارت بودند از علیاکبر ناطق نوری، فائزه هاشمی، سیدعلیاکبر ابوترابی، عباس شیبانی، مرضیه وحید دستجردی، محمدرضا باهنر، سیدعلیاکبر موسوی حسینی، حسن غفوری فرد، محمدعلی موحدی کرمانی، نفیسه فیاضبخش، قربانعلی دری نجف آبادی، سهیلا جلودارزاده، سیدمحسن یحیوی، حسن روحانی، سیدمحمود دعایی، عبدالله نوری، منیره نوبخت، علیرضا محجوب، ابوالقاسم سرحدی زاده، سیدرضا اکرمی، موسی زرگر، محمدجواد اردشیر لاریجانی، مجید انصاری، داوود دانشجعفری، فاطمه رمضانزاده، سیدمرتضی نبوی، سیدرضا تقوی، علی موحدی ساوجی، سید شهابالدین صدر، علی عباسپور تهرانیفرد و فاطمه کروبی.
پس از تشکیل مجلس اولین رقابت دو جناح سیاسی بر سر انتخابات هیئت رییسه مجلس شکل گرفت. جناح راست( فراکسیون حزب الله)با معرفی ناطق نوری و جناح چپ( فراکسیون مجمع حزب الله) با معرفی عبدالله نوری برای کسب سمت ریاست مجلس به رقابت پرداختند. با وجود آنکه کارگزاران در ابتدا فائزه هاشمی را به علت کسب آراء اکثریت در مرحله اول انتخابات برای این سمت برگزید، اما در نهایت فراکسیون مجمع حزب الله حجت الاسلام عبدالله نوری را به عنوان نامزد ریاست مجلس معرفی کرد. در نتیجه انتخابات هیئت رییسه مجلس، ناطق نوری با ۱۴۶ رای در مقابل ۹۲ رای عبدالله نوری توانست به ریاست مجلس دست یابد. با وجود حضور حسین هاشمی از لیست کارگزاران در هیئت رییسه مجلس به عنوان کارپرداز، هیچ کدام از نمایندگان تهرانی فهرست کارگزاران نتوانست در هیئت رییسه مجلس پنجم حاضر باشد. حجج اسلام موحدی کرمانی و حسن روحانی به عنوان نواب رییس مجلس و محسن یحیوی، سیدرضا تقوی، محمدرضا باهنر و غفوری فرد به عنوان اعضای دیگر هیات رییسه همه از نمایندگان جناح راست مجلس پنجم بودند.
به لحاظ آماری نسبت ورود زنان به مجلس پنجم به مراتب بیشتر از مجالس قبلی بود. تعداد زنان راه یافته به مجلس پنجم ۱۴ نفر بود؛ که از میان آنها ۷ نفر نماینده تهران( فائزه هاشمی، نفیسه فیاضبخش، منیره نوبخت، فاطمه کروبی، مرضیه وحید دستجردی، فاطمه رمضانزاده و سهیلا جلودارزاده) و ۷ نفر نماینده دیگر استانها( مرضیه دباغ از همدان، قدیسه سیدعلوی و مرضیه صدیقی از مشهد، الهه راستگو از ملایر، زهرا پیشگاهیفرد و نیره اخوان از اصفهان و شهربانو امانی از ارومیه) بودند. به طور کلی حضور زنان در این انتخابات به نسبت قبل پررنگ تر بود و ۴۶ زن برای شرکت در انتخابات مجلس پنجم شورای اسلامی کاندید شدند. جالب آنجاست که گوهرالشریعه دستغیب و مریم بهروزی با حضور در چهار مجلس پیشین، در این دوره رای لازم را کسب نکردند و افراد جدیدی چون فائزه هاشمی، منیره نوبخت، فاطمه کروبی و سهیلا جلودارزاده توانستند به عنوان نمایندگان شهر تهران در مجلس پنجم حضور یابند.
از میان ۳۲ نفر نماینده شهر تهران در این مجلس، ۱۳ نفر روحانی بودند، و در کل ۵۳ نماینده روحانی وارد مجلس پنجم شدند.