شرایط موجود در سال ۱۳۷۱ باعث شد چهارمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، کاملا متفاوت با انتخابات های پیشین جمهوری اسلامی ایران باشد. رحلت امام خمینی، حذف مقام نخست وزیر و پایان نخست وزیری میرحسین موسوی و آغاز به کار دولت سازندگی، عرصه سیاسی ایران را دستخوش تغییرات قابل توجهی کرده بود. پس از امام، قدرت و نفوذ جناح چپ سیاست ایران تا اندازه قابل توجهی کاهش یافت. اگرچه دولت آیت الله هاشمی رفسنجانی شامل وزرایی از جناح چپ چون سید محمد خاتمی، عبدالله نوری و مصطفی معین بود؛ سیاست های کلی و به ویژه اقتصادی آن در راستای سلایق جناح راست شکل گرفت. جناح راست- جامعه روحانیت و گروه های همسو- طرفدار سیاست های اقتصاد آزاد دولت هاشمی در مقابل سیاست های اقتصاد دولتی پیش از آن در دولت میرحسین موسوی بودند. در مقابل، جناح چپ معتقد بود این سیاستهای نوین نتیجه نفوذ اندیشه های لیبرالی و غیرمکتبی و درصدد استثمار اقشار کارگر و مستضعف است و جناح راست به وسیله توجیه و کلاه شرعی از آن دفاع می کند. تجربه پیشین طیف راست در مجلس سوم که از جانب جناح چپ به ” حمایت از اسلام آمریکایی” و ” ضد ولایت فقه” بودن محکوم شده بودند، باعث شد آنها این بار به طیف چپ برچسب های “ضد ولایت فقیه” یا ” مخالف ولایت فقیه و رهبری جدید” بچسبانند. چنانکه حجت الاسلام ناطق نوری، رییس فراکسیون اقلیت مجلس، حذف سوبسید کالاها را اقدامی به نفع مستضعفان و بر ضد مستکبران دانست و حجت الاسلام احمد آذری قمی، نماینده قم، مخالفت با کارهای آقای هاشمی را مخالفت با رهبری و دشمنی با امام زمان، علی بن ابی طالب و پیامبر اسلام دانست. البته طیف راست در برخی مسائل با دولت اختلاف سلیقه داشت ، از جمله با سیاست های فرهنگی دولت سازندگی که به سردمداری محمد خاتمی بر وزارت فرهنگ و ارشاد بود مخالفت می کرد و آن را به دور از ارزش های انقلابی و اسلامی، متساهلانه و منفعل می دانست.
مسئله مهم دیگر پیش از انتخابات مجلس چهارم، بحث گسترش نظارت استصوابی شورای نگهبان بود که با حجم جدیدی از انتقادات رو به رو شد. ماجرا از جایی آغاز شد که مجلس خبرگان در هشتمین جلسه نخستین دوره خود در سال ۱۳۶۹ طی اصلاحیه ای در آیین نامه داخلی، اختیار تعیین صلاحیت نامزدهای مجلس خبرگان که تا پیش از آن بر عهده خود این مجلس بود، به شورای نگهبان واگذار کرد. این موضوع با واکنش منفی بسیاری از جمله از طرف وزارت کشور روبه رو شد. مخالفین این اقدام را در راستای تضعیف مجلس خبرگان و تبدیل آن به مجلسی برای یک جناح فکری خاص می دانستند. این اختلافات تا جایی ادامه پیدا کرد که از بین ۱۷۱ نامزد انتخابات مجلس دوم خبرگان، ۶۲ نفر از جمله حجج اسلام مهدی کروبی، محتشمی پور و هادی خامنه ای از طرف شورای نگهبان به دلیل عدم احراز صلاحیت علمی و درجه اجتهاد، رد صلاحیت شدند. بلافاصله پس از اعلام این موضوع توسط شورای نگهبان، فراکسیون اکثریت مجلس سوم با ارائه طرحی سه فوریتی خواستار توقف برگزاری انتخابات شدند. طی این طرح، انتخابات ها در صورتی امکان پذیر بودند که در همه سطوح ملی و منطقه ای، تعداد کاندیداها دو برابر کرسی های مورد نیاز باشد. آنها مثلا به تعداد کاندیداهای حوزه تهران انتقاد داشتند؛ چرا که برای ۳۰ کرسی، فقط ۳۱ نفر برای شرکت در انتخابات از طرف شورای نگهبان تایید صلاحیت شدند و این موضوع عملا رقابت انتخاباتی را منتفی می کرد. این موضوع در مقابل با حمایت جناح راست رو به رو بود چنانکه برای مثال حجت الاسلام آذری قمی در پاسخ به انتقاد فوق در نطق پیش از دستورش گفت” شورای نگهبان یک کیلو گلابی عرضه کرده و مردم هم باید یک کیلو گلابی بخرند، چرا بی خود سفسطه می کنید؟” در جریان بررسی طرح سه فوریتی در روز ۱۵ مهرماه ۱۳۶۹، ۵۵ نفر از نمایندگان فراکسیون اقلیت مجلس با شکستن حد نصاب تعداد نمایندگان در جلسه علنی (آبستراکسیون) باعث تعطیل شدن جلسه مجلس شدند و در نتیجه، این اقدام مانع تصویب طرح سه فوریتی شد و انتخابات مجلس خبرگان در تاریخ ۱۶ مهرماه برگزار گردید.
کاهش مشارکت مردم در این انتخابات در مقایسه با انتخابات اول مجلس خبرگان از ۹/۷۷ درصد در سال ۱۳۶۱ به ۴۷ درصد در سال ۱۳۶۹، از نظر جناح چپ معلول نظارت استصوابی شورای نگهبان بود. در نتیجه مناقشات بر سر حوزه عمل گسترده شورای نگهبان و ابهامات حقوقی وزارت کشور به عنوان مجری انتخابات درباره تفسیر شورای نگهبان از اصل ۹۹ قانون اساسی، مسئله به رهبری ارجاع داده و کسب تکلیف شد. آیت الله خامنه ای در پاسخ به این موضوع از تفسیر شورای نگهبان حمایت کردند. جناح چپ که تفاسیر شورای نگهبان را دورخیزی برای رد صلاحیت نامزدهای خود می دانست به موضع گیری سیاسی و رسانه ای علیه آن پرداخت. رسانه های این جناح از جمله روزنامه سلام، ارگان مجمع روحانیون مبارز، علاوه بر بازنشر سخنان امام خمینی در حمایت از خودشان، لیست ۹۹ نفر از نمایندگانی که با وجود حمایت امام از نخست وزیری مجدد میرحسین موسوی، به او رای مخالف داده بودند منتشر کردند. در مقابل افراد سیاسی طیف راست و رسانه های حامی آن، گروه چپ را ضد ولایت فقیه، مخالف دولت و هتاک و حرمت شکن خواندند که به دنبال پیگیری اغراض سیاسی خود در مجلس خبرگان هستند.
با وجود همه اختلافات، چهارمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۷۱ برگزار شد. از بین ۱۹۶ حوزه انتخابیه برای کسب ۲۷۰ کرسی نمایندگی مجلس، ۲۳۱۰ نفر نامزد شرکت در این انتخابات بودند که از بین ۳۱۱۰ نفر کاندید، تایید صلاحیت شده بودند از مجموع ۳۴٬۷۶۳٬۹۲۷ نفر واجد شرایط رای ریزی مجموع ۱۸٬۷۶۷٬۰۴۲ رای معادل ۵۷٫۸۱٪ به صندوقها ریخته شد. جامعه روحانیت مبارز با به دست آوردن ۱۳۴ کرسی، اکثریت مجلس چهارم را به دست گرفت. در نهایت و پس از برگزاری دور دوم انتخابات، جامعه روحانیت مبارز و حامیان مستقلش، حدود سه چهارم کرسیهای مجلس را به دست آورند. ۱۶۲ نفر از منتخبین مجلس چهارم، برای اولین بار به مجلس راه پیدا کرده بودن.. در مرحله اول انتخابات در شهر تهران فقط دو نفر توانستند اکثریت آراء را کسب کنند که این موضوع از نظر جناح چپ به دلیل کاهش میزان مشارکت مردم بود. در مرحله دوم انتخابات در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ماه ۲۸ نماینده دیگر شهر تهران راهی مجلس شدند.
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس چهارم و نتایج آن (با تمرکز انتخابات تهران)
از میان ۹۰۰ کاندید رد صلاحیت شده توسط شورای نگهبان پیش از انتخابات مجلس چهارم، ۵۸ نفر نماینده های ادوار گذشته مجلس و ۴۰ نفر نماینده مجلس سوم بودند. به جز تعداد محدودی از فراکسیون اقلیت مجلس مانند اسدی، پرتو و رحیمی نژاد، عموم نمایندگان رد صلاحیت شده از فراکسیون اکثریت و جناح چپ بودند. از جمله کسانی که از این طیف رد صلاحیت شدند، بهزاد نبوی، عاتقه صدیقی (رجایی) ، ابراهیم اصغرزاده، حجج اسلام صادق خلخالی، هادی غفاری و هادی خامنه ای بودند. علاوه بر اعتراض فردی این کاندیداها (از جمله بهزاد نبوی، عاتقه صدیقی و صادق خلخالی)، کمیته سیاسی مجمع روحانیون مبارز نیز در نامه ای به مقام رهبری درباره رد صلاحیت ها ابراز نگرانی کردند. همچنین حجج اسلام خوئینی ها و کروبی در دیدار با رییس جمهور، آیت الله هاشمی رفسنجانی، نگرانی خود نسبت به شرایط پیش آمده را اعلام کردند که در نتیجه رییس جمهور به آنها گفت که از این حجم رد صلاحیت ها شوکه شده است. بر اساس خاطرات آیت الله هاشمی، مجمع روحانیون مبارز در نامه خود به آیت الله خامنه ای به این نکته اشاره کرده بودند که در صورت عدم بازبینی و اصلاح نظر شورای نگهبان ، مجمع از شرکت در انتخابات انصراف خواهد داد. سه روز پس از دیدار با رییس جمهور، مجمع روحانیون اعلام کرد که با وجود تذکرات رهبری، تغییری در روند رد صلاحیت ها ایجاد نشده و این موضوع می تواند باعث تصمیم نهایی مجمع برای خروج از عرصه انتخابات شود. نهایتا پس از دیدار حجت الاسلام کروبی و آیت الله خامنه ای و تاکید رهبر بر لزوم حضور مجمع روحانیون مبارز در انتخابات، مجمع جلسه ای تشکیل داد و طی بیانیه ای اعلام کرد که با وجود فضای ناسالم موجود، در انتخابات شرکت خواهند کرد. شعار انتخاباتی آنها در انتخابات ” خط امام، ولایت فقیه، قانون اساسی و حل مشکلات اقتصادی در جهت حمایت از محرومان و مستضعفان” بود. در مقابل جناح راست با تاکید بر لزوم حمایت از رهبر انقلاب و دولت وقت و پس از سخنرانی آیت الله خامنه ای در پشتیبانی از دولت سازندگی، شعار ” پیروی از خط امام، اطاعت از رهبری، حمایت از هاشمی” را برگزیدند.
در تاریخ ۱۱ فروردین ۱۳۷۱، ائتلاف خط امام که شکل گرفته از گروه های دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی معلمان، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها، انجمن اسلامی مهندسین و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی بود؛ در بیانیه ای به بیان مواضع خود درباره شرایط سیاسی کشور پرداخت و اعلام کرد که به علت روند حذفی موجود در کشور از ارائه لیست کاندیداها معذور است اما در بین موارد موجود، لیست مجمع روحانیون مبارز را ارجح می داند. سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از اعضای این ائتلاف، که در سال های گذشته منحل شده بود، توسط برخی از اعضای سابق آن در دوره حیات امام خمینی دوباره اعلام موجودیت کرد. پس از اعتراض این سازمان به رد صلاحیت ها پیش از انتخابات مجلس چهارم جمهوری اسلامی، آیت الله راستی کاشانی هرگونه انتصاب سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی وقت را به حزبی که خود در مجلس های اول و دوم اداره می کرد را رد کرد و عملکرد این سازمان پیش از انتخابات مجلس چهارم را ضدیت با ولایت فقیه دانست.
در مجموع، ۱۲۶ نفر از نامزدهای انتخابات در اعتراض به روند رد صلاحیت ها از شرکت در انتخابات انصراف دادند. در نتیجه رایزنی های صورت گرفته با شورای نگهبان، صلاحیت برخی افراد چون حجت الاسلام هادی خامنه ای تایید شد ولی همچنان کسانی چون هادی غفاری، ابراهیم اصغر زاده و عاتقه رجایی در جمع نمایندگان رد صلاحیت شده شهر تهران باقی ماندند. لیست های ارائه شده برای مجلس چهارم فقط چهار لیست بودند. به غیر از لیست جامعه روحانیت مبارز( با سرلیستی حجت الاسلام موحدی کرمانی و حمایت گروه های نزدیک به جناح راست) و لیست مجمع روحانیون، خانه کارگر و جمعیت زنان جمهوری اسلامی نیز دو لیست جداگانه اعلام کردند. خانه کارگر لیستی ۷ نفره ارائه کرد که مورد حمایت بیش از ۱۵۰ نهاد کارگری شامل انجمن های اسلامی کارخانه ها، شوراهای اسلامی کار و تعاونی های مصرف و مسکن واحدهای تولیدی، خدماتی و صنعتی استان تهران بود. لیست “جمعیت زنان جمهوری اسلامی” نیز که در اواسط دوران مجلس سوم شورای اسلامی تشکیل شده بود، شامل ۵ زن از دو طیف راست (دستغیب و دباغ) و چپ ( کروبی و جلودار زاده) بود.
از بین همه نامزدهای شهر تهران، تنها دو نفر( حجج اسلام سید علی اکبر ابوترابی فرد و سید علی اکبر موسوی حسینی) توانستند در مرحله اول چهارمین دوره انتخابات مجلس با کسب بیش از یک سوم آراء به مجلس راه یابند. ابوترابی فرد نامزد مشترک لیست جامعه روحانیت و مجمع روحانیون بود و موسوی حسینی مجری برنامه ” اخلاق در خانواده” تلویزیون که چهره ای آشنا برای مردم تهران به شمار می رفت. نتیجه مرحله دوم انتخابات در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۷۱، نشان گر پیروزی جناح راست و برخی نامزدهای مستقل بود. در بیشتر حوزه های انتخابی نامزدهای گروه چپ و مجمع روحانیون نتوانستند رای بیاورند. در حوزه تهران فقط دو نفر از لیست مجمع( سیدمحمود دعایی و محسن یحیوی) به مجلس راه یافتند که هر دو در لیست ۲۸ نفر مورد حمایت مجمع روحانیت نیز حضور داشتند. بنابراین هر ۳۰ نامزد پیروز مجلس چهارم شورای اسلامی که مورد حمایت جامعه روحانیت مبارز قرار داشتند عبارت بودند از : علی اکبر موسوی حسینی، سیدعلی اکبر ابوترابی فرد، عباس شیبانی، محمدجواد اردشیر لاریجانی، سیدمحسن یحیوی، محمدرضا باهنر، علی اکبر ناطق نوری، سیدمحمود دعایی، محمدعلی موحدی کرمانی، سعید رجائی خراسانی، حسن روحانی، علی عباسپور تهرانی فرد، نفیسه فیاض بخش، محسن مجتهدشبستری، سیدعلی تقی سیدخاموشی، عباسعلی عمید زنجانی، مریم بهروزی، پروین سلیحی، سیدمرتضی نبوی، سیدشهاب الدین صدر، مرضیه وحید دستجردی، قربانعلی دری نجف آبادی، منیره نوبخت، سیدعلی غیوری نجف آبادی، سیدرضا تقوی، محمدکاظم سیفیان، حبیب الله عسگری اولادی، محمدهاشم رهبری، علی موحدی ساوجی و محمود صابر همیشگی. به جز مجمع روحانیون که ۳ نامزد مشترک با جامعه روحانیت به مجلس فرستاد، از دو لیست باقی مانده یعنی لیست های خانه کارگر و جمعیت زنان جمهوری اسلامی هیچ کدام از نامزدها نتوانستند در انتخابات مجلس حوزه شهر تهران رای لازم را کسب کنند.
به لحاظ آماری، برای اولین بار ۹ نفر نماینده زن به مجلس راه یافتند که ۵ نفر از تهران (فیاض بخش، بهروزی، سلیحی، وحید دستجردی، و نوبخت) و ۴ نفر دیگر نماینده استان های دیگر ( فخر التاج امیر شقاقی و فاطمه همایون مقدم از تبریز، اختر درخشنده از کرمانشاه و قدیسه سیدعلوی از مشهد) بودند. تعداد روحانیون مجلس چهارم در شهر تهران همانند مجلس سوم ۱۲ نفر بود و در مجموع ۶۷ نماینده روحانی وارد مجلس چهارم شدند.