دفتر تحکیم وحدت یا “اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان سراسر کشور” تشکلی سیاسی است که در ادامه فعالیت های انجمن های اسلامی و به هدف ایجاد وحدت و هماهنگی در بین آنها ایجاد شد. انجمن های اسلامی دانشجویان در دوران حکومت پهلوی و در مواجهه با شرایط سیاسی وقت توسط دانشجویان مسلمان شکل گرفتند. اولین انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران در تقابل با افکار ضد دینی و کمونیستی در سال ۱۳۲۱ ایجاد شد. پس از آن انجمن اسلامی در دانشکده فنی دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه ها نیز تاسیس شد؛ به گونه ای که در سال ۱۳۴۱ کنگره انجمن های اسلامی دانشجویان دانشگاه ها با حضور ۱۷ انجمن از سراسر ایران برگزار شد.
پس از انقلاب و در پی قوت گرفتن ایده تاسیس یک نهاد هماهنگ کننده بین انجمن های اسلامی، هیاتی ۵ نفره شامل حبیب الله بی طرف، محسن میردادمادی، ابراهیم اصغرزاده، محمدعلی سیدی نژاد و محمود احمدی نژاد مامور تاسیس چنین اتحادیه ای شدند. آنها در دیدار با امام خمینی در اردیبهشت ماه ۱۳۵۸ تصمیم خود را مطرح کرده و از امام خمینی در خواست کردند که فردی را به عنوان نماینده در اتحادیه مورد نظر آنها معرفی کند. امام خمینی در پاسخ به آنها ضمن تایید تصمیم آنها، آیت الله سیدعلی خامنه ای را به عنوان نماینده ولی فقیه در دانشگاه ها و به طور اخص در اتحادیه انجمن های اسلامی معرفی کرد. پس از تدوین اساسنامه و مرامنامه و تایید آن توسط نماینده ولی فقیه، ” اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان دانشگاه های سراسر کشور” یا “دفتر تحکیم وحدت” تاسیس شد. عنوان “تحکیم وحدت” بر اساس سخن امام خمینی به دانشجویان مبنی بر اینکه ” بروید تحکیم وحدت کنید” بر این نهاد دانشجویی گذاشته شد.
اولین مسئله ای که در دفتر تحکیم وحدت مورد بحث قرار گرفت، اشغال سفارت آمریکا بود که با مخالفت جناح راست دفتر یعنی محمود احمدی نژاد و محمدعلی سیدی نژاد مواجه شد. آنها معتقد بودند چنین اقدامی موجب ایجاد شایبه ای خواهد شد که این گروه ذیل بلوک شرق قرار دارند، پس باید شعار نه شرقی نه غربی بیشتر مورد توجه قرار گیرد و در صورت اقدام برای تسخیر سفارت خانه ها سفارت شوروی باید در اولویت قرار گیرد. اما در نهایت عده ای از اعضا شورای مرکزی تحکیم وحدت تحت عنوان “دانشجویان پیرو خط امام” سفارت آمریکا را تسخیر کردند و اقدام آنها با عنوان “انقلاب دوم” مورد تایید امام خمینی قرار گرفت. پس از آن در دورانی که جناح چپ تحکیم درگیر مسائل مربوط به گروگان های آمریکایی بودند، جناح راست دفتر توانست دومین شورای مرکزی را در دست بگیرد و مسئول مدیریت انقلاب فرهنگی در دانشگاه های کشور شد.
دفتر تحکیم وحدت در دوران دفاع مقدس شاخه دانشجویی جبهه های جنگ بود و به ویژه به عنوان یکی از پایه گذاران سپاه پاسدران انقلاب اسلامی نقش مهمی در آن زمان بازی کرد. بسیاری از دانشجویان در دوران جنگ مسئولیت های مختلفی در سپاه، جهاد سازندگی و فرماندهی مناطق دور افتاده را برعهده گرفتند.
پس از انقلاب فرهنگی و بازگشایی دانشگاه ها مناقشات بین اکثریت چپ و اقلیت راست دفتر تحکیم ادامه یافت. این اختلاف ها به ویژه درباره حضور در انتخابات مجلس شورای اسلامی شدت گرفت، به گونه ای که جناح چپ طرفدار حضور مستقیم در انتخابات و ارائه لیست مشخص توسط دفتر تحکیم وحدت و جناح راست به فعالیت سیاسی صرف در دانشگاه ها و حضور در انتخابات بدون ارائه لیست مشخص بودند. جناح چپ این بار نیز پیروز این اختلاف بود و جناح خط امامی شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت لیستی جداگانه برای شرکت در انتخابات ارائه کرد.
در پی این اختلاف های شکل گرفته سه طیف در دفتر تحکیم وحدت شکل گرفت:
۱.طیف راست شامل افرادی از جمله مجتبی ثمره هاشمی، محمد علی سیدنژاد، صادق محصولی، حشمت الله طبرزدی و غیره( طیف تربیت معلم، علم و صنعت و برخی اعصای انجمن های اسلامی دانشگاه های تهران و امیرکبیر)
۲. طیف میانه متشکل از افرادی چون سیدعباس نبوی، حسین محمدی، وحید احمدی و علی مقاری و غیره
۳. طیف چپ با حضور افرادی مانند ابراهیم اصغرزاده، علی شکوری راد، محمدرضا خاتمی، علی صفاریان، شمس وهابی و غیره
در آن دوران قدرت و نفوذ جناح چپ دفتر روز به روز افزوده می شد تا جایی که عده ای از دانشجوهای فعال طیف راست انجمن اسلامی از جمله مرتضی سرخود، حسین محمدی، شهاب الدین صدر، عزت الله ضرغامی و مخبر دزفولی از دفتر تحکیم و شورای مرکزی و عمومی انجمن ها اخراج شدند و به تاسیس یک تشکل مذهبی دانشجویی به نام “هیات دینی الزهرا” دست زدند که برنامه های خود را در “مسجد جلیلی” میدان فردوسی برگزار می کرد. پس از آن به مرور عمده اعضای فعال جناح راست دفتر تحکیم وحدت از این اتحادیه دانشجویی خارج شدند و مسئولیت اقلیت جناح راست دفتر بر عهده حشمت الله طبرزدی قرار گرفت. این اقلیت راست با روی کار آمدن دولت سازندگی و متعاقبا تضعیف گروه های چپ برای قدرت یابی مجدد فرصت یافتند و به کمک آیت الله هاشمی رفسنجانی، رییس جمهور وقت( که به فعالیت عملی دانشجویان به جای فعالیت سیاسی معتقد بود) نقش مهمی در فشار بر جناح چپ دفتر بازی کردند. تا پیش از روی کار آمدن دولت اصلاحات دفتر تحکیم وحدت تحت نفوذ جناح راست و به ویژه با محوریت طبرزدی بود. با این حال طبرزدی نیز پس از انتخابات سال ۱۳۷۲ به شمار منتقدان هاشمی پیوست و در پی رادیکال تر شدن، طیف او از تحکیم وحدت جدا شده و گروهی با عنوان “جبهه متحد دانشجویی” را تشکیل دادند.
در بین سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ و با ورود دانشجویان جدید به انجمن های اسلامی، تفکر بخشی از اعضای انجمن های اسلامی به ویژه تحت تاثیر آموزه های “عبدالکریم سروش” دچار تغییر شد. این دوران سرچشمه تقسیم طیف فکری دفتر تحکیم وحدت به دو نوع طیف فکری سنتی و مدرن بود.
روی کار آمدن گفتمان اصلاحات مجالی برای بازیابی قدرت جناح چپ دفتر تحکیم بود و آنها به عنوان نماینده جنبش دانشجویی نقش مهمی در پیروزی اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری، انتخابات مجلس ششم شورای اسلامی و انتخابات دوره اول شوراهای شهر داشتند. با این حال فعالان دفتر تحکیم وحدت در عصر اصلاحات نیز به مرور دچار انشعاب فکری شدند و عده ای با دیدگاه انتقادی به حکومت و شعار “عبور از خاتمی” خواستار اصلاح و تغییر در اساسنامه دفتر تحکیم وحدت، قانون اساسی و ساختار حکومت شدند. این گروه که “طیف علامه” نام گرفتند در مقابل گروه دیگری از دفتر تحکیم وحدت بودند که “طیف شیراز” نامیده می شدند و بعدها به زمره حامیان محمود احمدی نژاد پیوستند.
تاسیس تشکل سیاسی “ادوار تحکیم وحدت” در سال ۱۳۸۲ نیز یکی از نتایج این انشعاب فکری و سیاسی بود. ادوار تحکیم وحدت گروهی متشکل از دانش آموختگان طیف علامه و دیگر دانش آمواختگان علاقه مند به فعالیت تشکیلاتی به دبیر کلی “احمد زید آبادی” است. انشعاب دو طیف علامه و شیراز انشعابی درون حزبی بود به گونه ای که هرکدام از این دو گروه جداگانه جلسه شورای مرکزی و انتخابات دفتر تحکیم وحدت را برگزار کردند. در طیف علامه که اکثریت دفتر تحکیم وحدت را شکل می داد نیز پس از آن سه فراکسیون سنتی(روشنگری)، فراکسیون مدرن و فراکسیون دموکراسی خواه ملی شکل گرفت. فراکسیون روشنگری از داخل طیف اقلیت سنتی دفتر تحکیم وحدت شکل گرفت که بر خلاف طیف مدرن طرفدار اصلاحات و شرکت در انتخابات بودند. در مقابل طیف مدرن معتقد بودند اصلاحات به بن بست رسیده، دفتر تحکیم وحدت را از جبهه دوم خرداد خارج کردند و انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری را تحریم کردند. پس از روی کار آمدن دولت نهم تحکیم وحدت با رکود مواجه شد و طیف علامه در سال ۱۳۸۷ با رای انحلال از طرف دبیرخانههای هیئتهای مرکزی نظارت بر تشکلهای اسلامی دانشگاهیان وزارتهای علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی رو به رو شد تا طیف شیراز بتواند از آن پس به عنوان نماینده رسمی تحکیم وحدت به فعالیت بپردازد.