مجلس لبنان به نام “مجلس النواب” یا مجلس نمایندگان معروف است. تعداد کرسی های این پارلمان بر اساس قرار داد طائف در سال ۱۹۸۹، به ۱۲۸ کرسی تغییر کرد و انتخابات هر چهارسال یک بار برگزار می شود. قرارداد طائف قراردادی بود که پس از ۱۵ سال جنگ های داخلی در لبنان شکل گرفت و یکی از بندهای آن واگذاری بخش زیادی از قدرت رییس جمهور مارونی به نخست وزیر، وزرا و مجلس با ترکیب مساوی مسلمانان و مسیحیان بود. تا پیش از آن رییس جمهور قدرت اصلی و بلامنازع این کشور بود؛ بدون آنکه مکانیسمی برای نظارت بر او تعبیه شده باشد. چنانکه مجلس می توانست از کابینه و نه از رییس جمهور سوال کند. علاوه بر این پیش از قرارداد طائف، بر اساس قانون اساسی اولیه لبنان عمده مناصب کلیدی کشور از جمله رییس جمهور، اکثر وزرا، رییس ارتش، بالاترین مقام قضایی یعنی رییس دادگاه، مدیر کل امنیت داخلی و اطلاعات و رییس بانک مرکزی نیز در اختیار مسیحیان مارونی بود. پس از شکل گیری قرار داد طائف مانند گذشته پست ریاست جمهوری در دست مارونی ها، نخست وزیری در دست مسلمانان سنی و ریاست مجلس در دست شیعیان باقی ماند، اما ترکیب و میزان قدرت آنها تغییر پیدا کرد. برای مثال تا پیش از قرارداد طائف نخست وزیر توسط رییس جمهور انتخاب می شد و فقط نسبت به او پاسخگو بود اما پس از قرار داد مقرر شد که نخست وزیر به مجلس نمایندگان پاسخگو باشد. و به طور کلی میزان قدرت نخست وزیر افزایش یافت. همچنین ترکیب کابینه بر اساس این قرارداد از اکثریت مارونی به نسبت مساوی مسیحیان و مسلمانان تغییر کرد. در پارلمان قدرت رییس مجلس که به صورت سنتی در دست شیعیان بود افزایش یافت و اساسا قدرت مجلس از آن روی گسترده شد که نظارت بر بسیاری از مسائلی که تا پیش از آن بر عهده رییس جمهور بود، به مجلس واگذار شد. علاوه بر آن تعداد نمایندگان مجلس از نسبت ۶:۵ که به نفع مسیحیان مارونی بود به نسبت پنجاه پنجاه تغییر کرد. با این حال با وجود آنکه از نظر بسیاری بر اساس قرارداد طائف و قانون اساسی لبنان سیستم لبنان دموکراسی پارلمانی است؛ با توجه به برخی از حقوق و عملکردهای ویژه که همچنان بر عهده رییس جمهور است، سیستم این کشور را می توان شبه ریاستی دانست.
معرفی کوتاه
لُبْنان با نام رسمی جمهوری لبنان (به عربی: الجمهوریه اللبنانیه) کشوری در غرب آسیاست. لبنان در باختر با دریای مدیترانه و در شمال و خاور با سوریه و در جنوب با اسرائیل مرز مشترک دارد. موقعیت جغرافیایی لبنان در نقطه طلاقی مدیترانه و جهان عرب منجر به شکلگیری تاریخی غنی و تنوع دینی، نژادی و فرهنگی شدهاست. لبنان را عروس خاورمیانه گویند و بیروت از حیث کیفیت زندگی از برترین شهرهای جهان عرب محسوب میشود و لبنان بالاترین درآمد سرانه غیرنفتی را در جهان عرب دارد.
لبنان سرزمینی بلند و کوهستانی است که در کرانه شرقی دریای مدیترانه قرار دارد. کرانههای لبنان ۲۵۵ کیلومتر درازا دارد. سرزمین لبنان آبوهوای مدیترانهای دارد.
لبنان با مساحتی معادل ۱۰ هزار و ۴۵۲ کیلومتر مربع، صد و شصت و دومین کشور بزرگ جهان و با جمعیتی حدود ۶ میلیون نفر، صد و دوازدهمین کشور پرجمعیت شمرده میشود از آنجا که مردم لبنان در ۶۰ سال گذشته به شهرنشینی روی آوردهاند، بیشتر جمعیت این کشور در شهرها یه ویژه در پایتخت آن بیروت و اطراف آن سکنی گزیدهاند. بیش از نیمی از لبنانیها در بیروت زندگی میکنند.
لبنان شامل ۶ استان (به عربی: ألمحافظه) و ۲۵ ناحیه است. نواحی خود به چندین منطقه تقسیم میشوند که این نواحی نیز شامل چندین شهر و روستا میباشند. استانهای لبنان شامل استان بیروت، استان بقاع، استان نبطیه (جبل عامل)، استان شمالی (الشمال)، استان جنوبی (الجنوب) و استان جبل لبنان (جبل البنانیه) میباشد.۶۰ درصد از جمعیت لبنان مسلمان (شیعه، سنی، دروزی و علوی) و ۴۰ درصد مسیحی هستند (غالباً مارونی، ارتدوکس یونانی، کاتولیک یونانی، کلیسای آشوری و ارضی) میباشند. لبنان دارای جمعیت کوچکی از کردها نیز میباشد که از مناطق شمالی سوریه و جنوب شرق ترکیه مهاجرت نمودهاند و بین ۷۵ تا ۱۰۰ هزار نفر تخمین زده میشوند که در مناطق سنینشین زندگی میکنند.
گروههای نژادی و قومی لبنان: عربها ۶۰٪، آسوریان و سریانیها ۳۶٪ و ارمنیها ۴٪، کردها و یهودیان ۱٪ جمعیت را تشکیل میدهند.
زبان رسمی لبنان عربی است، اما هر یک از اقلیتهای نژادی به زبان خود سخن میگویند. زبان فرانسه نیز کاربرد دارد. لهجه لبنانی از شاخهٔ عربی شامی است.
اقتصاد لبنان در حال رشد بسیاری است و گردشگری نیز یکی دیگر از عوامل رشد کشور لبنان شدهاست به صورتی که بخش عظیمی از درآمد این کشور از توریستهای خارجی که برای تفریح یا سرمایهگذاری آمدهاند تعمین میشود .
بزرگترین صنایع و صادرات لبنان در سال ۲۰۱۹ عبارتند از جواهر سازی (مقام پنجم جهان ) ، پتروشیمی ، مد و فشن ( هشتمین صادر کننده عطر و لباس مجلسی ) ، محصولات برقی مثل ژنراتور ، صنایع غذایی (صدور آجیل به ۱۱۰ کشور جهان ) و… می باشد .
لبنان تا پیش از جنگ داخلی در سال ۱۹۷۵ کشوری بسیار آرام و مرفه بود که اقتصادی بر پایه توریسم، کشاورزی، تجارت، خدمات مالی و بانکداری داشت. بیروت پایتخت این کشور است که مشهور به پاریس خاورمیانه یا منشأ جذب گردشگران خارجی است. در سالهای پس از جنگ نیز تلاشهای گستردهای برای بازسازی زیرساختها و اقتصاد لبنان انجام شدهاست و هماکنون به دوران اوج بازمیگردد همانطور که حال لبنان کشوری در حال رشد و اروپایی با مردمانی زیبا و شیک پوش با درآمد بالا بهشمار میرود و حداقل درآمد کارگران ۴۹۰ دلار در ماه که بالاتر از کشوری چون ترکیه است. البته هزینهٔ زندگی نیز به نسبت بالا است.
همانطور که اشاره شد، انتخابات مجلس لبنان انتخاباتی بر اساس وابستگی های مذهبی است و هر گروه دینی در این کشور می تواند تعداد کرسی مشخصی به دست آورد. اما رای آوری نامزدهای مجلس صرفا به دین و مذهب آنها وابسته نیست و ممکن است آنها علاوه بر رای هم کیشان خود، رای بخش زیادی از کسانی که هم دین آنها نیست را نیز کسب کنند. این از آن رو است که نامزدها در انتخابات با هم کیشان خود بر سر کرسی های مجلس رقابت می کنند و امکان دارد که برای افزایش آراء خود به جذب رای افراد در گروه های دینی و مذهبی دیگر بپردازند. چنین مسئله ای تا حدی رقابت های بین فرقه ای را کاهش داده و باعث افزایش تفاهمات بین فرقه ای شده است.
بر اساس تفاوت سیستم قدیم و سیستم جدید تعداد کرسی های مجلس به ترتیب بر این اساس است:
دین | قبل از قرارداد طائف | پس از قرار داد طائف |
مسیحیان کاتولیک مارونی | ۳۰ | ۳۴ |
مسیحیان اورتدوکس شرقی | ۱۱ | ۱۴ |
مسیحیان کاتولیک ملکیت | ۶ | ۸ |
مسیحیان ارمنی اورتودوکس | ۴ | ۵ |
مسیحیان ارمنی کاتولیک | ۱ | ۱ |
مسیحیان پروتستان | ۱ | ۱ |
دیگر گروه های مسیحی | ۱ | ۱ |
مسلمانان سنی | ۲۰ | ۲۷ |
مسلمانان شیعه | ۱۹ | ۲۷ |
مسلمانان علوی | ۰ | ۲ |
دروزی ها | ۶ | ۸ |
بنابراین تعداد مسیحیان مجلس نمایندگان لبنان به ۶۴ نفر و تعداد مسلمانان بعلاوه دروزی ها به ۶۴ نفر افزایش یافت.
رییس جمهور بر اساس رای دو سوم نمایندگان به مدت ۶ سال انتخاب می شود. همچنین وزرا برای باقی ماندن به کابینه احتیاج به رای اعتماد نمایندگان مجلس دارند. البته عملا عدم رای اعتماد به کابینه به ندرت پیش آمده است و کابینه ها معمولا در لبنان به علت هایی چون مناقشات داخلی، اعتراضات اجتماعی یا فشارهای دولت های خارجی تغییر پیدا می کنند.
تاریخچه انتخابات مجلس در لبنان
لبنان یکی از کشورهایی است که در گذشته تاریخی خود اجرای انتخابات را برای تعیین حاکمان و نمایندگان مجلس تجربه کرده است. فنیقی ها در لبنان گاهی حکومت های مقید به مجالش شیوخ یا مجالس عمومی داشتند که مسئول انتخاب رییس حکومت و مجریان دولتی و قضایی بودند و اعضای آنها به روش انتخاب تعیین می شدند. پس از فنیقیها تا قرن ۱۹ و آغاز دوره “قائم مقامان” نقش انتخاب در منطقه لبنان نسبتا بی اهمیت بود. اما با تدوین نظام نامه ای به نام ” اصلاحات شکیب افندی” در اواسط قرن ۱۹ انتخابات به معنای امروزی آن در لبنان طراحی شد. بر اساس نظام نامه افندی دو مجلس برای حل درگیری های دو فرقه دینی دروزی و مارونی شکل گرفت که البته نامزدهای انتخاباتی همه از اعیان بودند. این نظام نامه اولین تقسیم بندی رسمی و قانونی فرقه ای در لبنان بود که تا امروز ادامه یافته است. نمونه دیگر انتخابی بودن ساختار حکومت در روند تاریخی لبنان در “نظام متصرفی جبل لبنان” بود که توسط دول خارجی همچون انگلیس، اتریش، آلمان، روسیه، فرانسه و ترکیه و به رهبری عثمانی شکل گرفت و در آن شورای اداری جدیدی تعبیه شده بود که به وسیله انتخابات دو درجه ای تعیین می شدند و از وظایف آنها توضیح مالیات ها، نظارت بر واردات و دادن نظر مشاورتی بود. برگزیدن اعضای این شورا توسط “مشایخ صلح” بود که خود توسط مردم انتخاب می شدند.
پس از جنگ جهانی اول لبنان و سوریه تحت قیمومیت فرانسه قرار گرفتند. به علت حضور فرانسه در این کشور تا مدت ها مسیحیان مارونی به عنوان حامیان فرانسه در لبنان دارای برتری بودند. بنابراین کشور به دو دسته تقسیم می شد مسیحیان مارونی که طرفدار حضور فرانسه بودند و دیگر کسانی بودند که تبدیل لبنان به یک سوریه بزرگتر یا یک دولت عرب در کنار دول عربی دیگر را ترجیح می دادند. بنابراین برای کاهش تنش بین گروه ها قانون اساسی سال ۱۹۲۶ به شکلی مقرر گردید که بر اساس آن حضور در عرصه عمومی شکل عادلانه تری پیدا کرد؛ مثلا در کنار رییس جمهور که مسیحی مارونی بود، نخست وزیر مسلمان سنی و سخنگوی مجلس شیعه تعیین شد.
مجالس نمایندگان قبل از استقلال لبنان، فئه النواب المعینین( انجمن نمایندگان منصوب) و مجلس الشیوخ(سنا) نام داشتند که بر اساس قانون اساسی لبنان (منتشر شده در ۲۳ می ۱۹۲۳) ایجاد شدند. این قانون که با تاثیر از قانون اساسی فرانسه در جمهوری سوم نوشته شد، لبنان را کشوری دارای سیستم پارلمانی دانست. همچنین بر طبق این قانون لبنان دارای دو مجلس بود که نمایندگان مجلس اول بر اساس رای گیری عمومی انتخاب می شدند و مجلس شیوخ(سنا) از ۱۶ عضو تشکیل می شد که هفت نفر آنها انتصابی بودند. مجلس شیوخ در اولین اصلاحیه بر قانون اساسی در ۱۰ اکتبر سال ۱۹۲۷ از سیستم سیاسی کشور حذف و در مجلس نمایندگان ادغام شد. اولین انتخابات مجلس لبنان به شکل امروز در سال ۱۹۲۷ برای انتخاب صاحبان ۴۶ کرسی مجلس برگزار شد. طی این انتخابات ۳۰ نفر به مجلس راه پیدا کردند و ۱۶ نفر دیگر نیز پس از حذف مجلس سنا به مجلس نمایندگان اضافه شدند. در سال ۱۹۳۴ با تصحیح قانون انتخاباتی تعداد کل نمایندگان به ۲۵ نفر کاهش یافت(۱۸ نفر انتخابی و ۷ نفر منصوبی) و انتخابات به صورت مستقیم و یک درجه ای بود.
در سال ۱۹۴۳ اولین دولت ملی گرایانه لبنان روی کار آمد و برای ایجاد تغییر در قانون اساسی اولیه لبنان در جهت محدود کردن نقش فرانسوی ها و لغو امتیازهای دولت فرانسه به عنوان دولت سرپرست اصلاحیه هایی تدوین شد. اما در پی برآشفتن نماینده بلندپایه فرانسه ژان هللو از مصوبه مذکور، رییس دولت، بشار الخوری و عمده اعضای حکومت جدید توسط فرانسوی ها دستگیر شدند. این موضوع باعث دخالت انگلیس در اوضاع و باز گرداندن دولت الخوری به قدرت شد. در تاریخ ۱۱ نوامبر ۱۹۴۳ استقلال لبنان اعلام شد؛ با این حال استقلال واقعی تا سال ۱۹۴۵ محقق نگردید.
در دوران پس از استقلال تا وقوع جنگ داخلی چند دولت در لبنان شکل گرفت و ۱۲ انتخابات مجلس نیز برگزار شد که بخشی از این مجالس نقش تاییدی و حمایتی از حکومت داشتند. وقوع جنگ داخلی در این کشور موجب شد که مجلس نمایندگان سیزدهم از سال ۱۹۷۲ تا سال ۱۹۹۱ به درازا بیانجامد. پس از جنگ داخلی در دوم اکتبر ۱۹۸۲ نمایندگان مجلس سیزدهم در شهر طائف عربستان گرد هم جمع شدند و قرارداد طائف را امضا کردند که بر اساس آن اصلاحات قابل توجهی در ساختار سیاسی لبنان شکل می گرفت. انتخابات چهاردهمین مجلس نمایندگان لبنان در سال ۱۹۹۲ برگزار شد و طی آن رفیق حریری به عنوان نخست وزیر برگزیده شد. در این دوران مجلس نمایندگان لبنان به علت اصلاحات تحت قرارداد طائف و شرایط سیاست های کشوری که بر بنیان بازسازی بود، قدرت و مشروعیت بیشتری یافت. با این حال باید به این نکته اشاره کرد که با وجود اصلاحات قرارداد طائف، به علت سال ها جنگ داخلی فرقه گرایی در لبنان نه تنها از بین نرفت بلکه در ابعاد جغرافیایی و فرهنگی گسترش یافت. همچنین ضدیت سیستم انتخاباتی لبنان با ایجاد احزاب جدید سیاسی که شرایط موجود را به چالش بکشند ادامه پیدا کرد. در نتیجه با وجود افزایش کارکرد مجلس در این سال ها، قدرت واقعی همچنان در دست رهبران فرقه ای و حزبی خارج از مجلس باقی ماند. درگیری های مسلحانه دوران جنگ داخلی به عرصه سیاسی عصر پساجنگ وارد شد و تصمیمات سیاسی بیشتر بر پایه چانه زنی های فرقه ای قرار گرفت تا فرایند دموکراتیک. در سال های اخیر نیز در بین تحلیلگران سیاسی این مسئله مطرح است که مجلس لبنان مرجع تصمیم گیری مسائل کلیدی کشور نیست. در واقع تصمیمات مهم در لبنان بیرون از مجلس توسط سران گروه های مختلف گرفته شده و برای تصویب به مجلس ارجاع داده می شوند. مجلس لبنان در اصل مکانی برای تایید تصمیماتی است که خارج از مجلس توسط نخبگان سیاسی و بازیگران منطقه ای و بین المللی گرفته شده است. بر اساس نظر جمیل معوض، استاد لبنانی دانشگاه فلورانس و از مارکس وبر، انتخابات مجلس لبنان پس از جنگ داخلی، نه فرآیندی برای رقابت های دموکراتیک بلکه به مکانی برای تصدیق و دادن مشروعیت به توافق های انجام شده در خارج از مجلس و بین احزاب سیاسیِ حاکم است.
از مجلس سیزدهم تا به امروز که مجلس بیست و دوم نمایندگان در لبنان بر سر کار است، پدیده های سیاسی و اجتماعی مختلفی در لبنان از جمله جنگ ۳۳ روزه رخ داد. در این میان مجلس در سال ۲۰۰۷ خبرساز شد چراکه پس از ۹ سال ریاست جمهوری لاهود، طرفداران سوریه که به دنبال سهم بیشتری در قدرت بودند مجلس را بایکوت کردند و اجازه شکل گیری رای دو سوم اکثریت برای انتخاب رییس جمهور جدید را ندادند. این موضوع باعث شد که جایگاه ریاست جمهوری به مدت حدود یکسال اشغال نشده باقی بماند. در سال ۲۰۰۸ “میشل سلیمان” به ریاست جمهوری برگزیده شد و یکی از اقدامات در دوران او تصویب قانون جدید انتخابات بود که بر اساس آن حوزه های انتخاباتی لبنان تغییر کرد. انتخابات بعدی مجلس در سال ۲۰۰۹ با چالش عدم تمایل رای دهی در بین برخی گروه ها مواجه شد و لبنان پس از جنگ داخلی بالاترین حد از تحریم انتخابات را تجربه کرد. همچنین هزاران نفر که به “ائتلاف ۱۴ مارس” معروف شدند، در اعتراض به حضور نیروهای سوری در این کشور که بر اساس قرارداد طائف درباره حضور آنها در لبنان توافق شده بود، به تظاهرات پرداختند. بلافاصله پس از برگزاری این انتخابات سعد حریری روی کار آمد و مسئول تشکیل دولت یکپارچه در لبنان شد. در پی تلاش های او در این مسیر، کابینه دولت جدید او با ۱۵ نماینده مربوط به طیف خود، ۱۰ نماینده از حزب الله و ۵ نماینده منتخب رییس جمهور تشکیل شد. اما دولت او به مدت طولانی یکپارچه نبود؛ چرا که در سال ۲۰۱۱، ۱۱ وزیر از حزب الله و احزاب متحد آن از کابینه استعفا دادند. در همان زمان نجیب میکاتی توانست با حمایت اکثریت مجلس لبنان که شامل نمایندگان حزب الله و متحدانش بود به نخست وزیری برسد. کابینه دولت او که با اعتراض خیابانی طرفداران سعد حریری روبه رو بود؛ از ۳۰ وزیر تشکیل می شد که ۱۸ نفر آن از حزب الله بودند. با وقوع جنگ داخلی در سوریه، فضای لبنان به کشمکش و تنش بین حامیان و مخالفان اسد تبدیل شد و همین موضوع باعث استعفای میکاتی در سال ۲۰۱۳ و جایگزینی “تمام سلام” شد. در سال ۲۰۱۴ و انقضای دوران ریاست میشل سلیمان، بار دیگر مجلس نمایندگان به علت بایکوت عده ای از نمایندگان در انتخاب رییس جمهور جدید دچار مشکل شد. این وضعیت ۲ سال ادامه یافت تا اینکه سعد حریری که از اعضای ائتلاف ۱۴ مارس بود در توافقی با گروه مخالف خود، “ائتلاف ۸ مارس”، در مجلس در ازای سپردن ریاست جمهوری به فرد مورد نظر آنها یعنی “میشل اون”، پست نخست وزیری را در خواست کرد. بنابراین دولت جدید با ریاست جمهوری میشل اون و نخست وزیری سعد حریری در سال ۲۰۱۶ شکل گرفت. انتخابات مجلس نیز که باید در سال ۲۰۱۴ برگزار میشد به علت بایکوت نمایندگان کنسل شد و نمایندگان به تمدید دوره بیست و یکم مجلس تا سال ۲۰۱۷ رای دادند.
پیش از برگزاری انتخابات مجلس کنونی لبنان، قانون جدید انتخاباتی در سال ۲۰۱۷ تصویب شد که بر روش نمایندگی تناسبی مبتنی است و بر اساس آن حوزه های انتخاباتی مجلس در لبنان از ۲۶ حوزه به ۱۵ حوزه کاهش یافت. انتخاب مجلس در ۶ می سال ۲۰۱۸ برگزار شد و طی آن حزب الله و متحدانش اکثریت کرسی ها را به دست آوردند. همچنین سعد حریری بازنده یک سوم کرسی هایش در این انتخابات به رقبا بود. این نکته قابل توجه است که اگرچه تعداد نمایندگان حزب الله در این دوره با دور پیش یکسان است، متحدان حزب الله که حامی محور مقاومت هستند در این مجلس کرسی های بیشتری به دست آوردند.