قوه قانونگذاری یا قوه مقننه نوعی انجمن گفتگویی (مشورتی) با اختیارهای ایجاد، اصلاح و لغو قانون است. قوههای قانونگذاری با نامهای گوناگونی شناخته میشوند، بیشترین نامهای به کار رفته شده پارلمان یا مجلس میباشد. واژهٔ برابرِ متداول مجلس، پارلمان (به فرانسوی: Parlement) است که به ویژه به قوه مقننه بریتانیا و کشورهای پیرو سیستم حکومتی وست مینیستر گفته میشود. البته واژه پارلمان امروزه ممکن است در اشاره به قوای مقننه هر یک از کشورهای دارای حکومت انتخابی استفاده شود.
مجلس لفظی عربی به معنای محل نشستن و محل اجتماع و انجمن گروهی از مردم برای مشاوره و مذاکره است. مجلس واژهای فارسی از ریشه عربی است که از فعل جلس به معنای نشستن آمدهاست و در مفهوم انواع جلسات یا نشستهای خصوصی و عمومی، استفاده میشود.
پارلمان از واژهٔ فرانسوی parlement به معنای صحبت کردن گرفته شدهاست. نخستین کاربرد این واژه به سال ۱۲۳۶ برمیگردد که پادشاه انگلستان جلسهای با حضور جمعی از اشراف و بزرگان کشور را با نام پارلمان تشکیل داد.
پارلمانها معمولاً از یک یا دو بخش تشکیل میشوند که به تکمجلسی یا دومجلسی معروف است.
البته در برخی کشورها مانند قطر و عربستان یک مجلس مشورتی هست که با مجلس قانونگذاری فرق دارد و صرفاً نقشهای مشورتی با شاهنشاه دارد.
تکمجلسی
نظام تکمجلسی بهطور کلی شامل یک مجلس نمایندگان است که نمایندگان مردم یا شاهنشاه و مانندشان در آن حضور دارند و قانون را تصویب میکنند.
دومجلسی
در بیشتر کشورها نظام دومجلسی حاکم است که شامل مجلس نمایندگان یا مجلس سفلا و مجلس دوم مجلس سنا یا مجلس علیا است. مجلس نمایندگان بخش اصلی است که مانند نظام تکمجلسی میباشد ولی مجلس دوم وظیفههایی دیگر دارد و گاه مکمل مجلس نمایندگان است. مثلاً مجلس مشورتی مصر نقش رایزنی و کمک به مجلس مصر را دارد.
خیلی از کشورها برای هریک از مجلسهایشان نام دارند. مثلاً در ایران پیش از انقلاب نام مجلس شورای ملی و مجلس سنا، در بریتانیا مجلس عوام و مجلس اعیان، در افغانستان ولسیجرگه و مشرانو جرگه به ترتیب به مجلس نمایندگان و مجلس دوم میگفتهاند.
نظام پارلمانی (مجلس محوری)
مجلسمحوری (نظام پارلمانی) نوعی از حکومت است که در آن قوه مجریه از قوه مقننه برمیخیزد و در برابر آن پاسخگوست.
قوای مقننهای که پارلمان خوانده میشوند در یک نظام پارلمانی که قوه مجریهٔ آن بر اساس قانون به پارلمان پاسخگو است فعالیت میکنند. پارلمان این کشورها معمولاً از یک یا دو بخش تشکیل میشوند (مانند مجلس عوام و مجلس خواص) و تک مجلسی یا دومجلسی خوانده میشوند، گرچه مدلهای پیچیدهتری هم موجود هستند.
نخستوزیر یک کشور معمولاً همیشه رهبر حزب اکثریت در مجلس سفلی در پارلمان است ولی مسئولیت را تا زمانی در اختیار دارد که رای اعتماد مجلس پابرجا بماند. اگر اعضای مجلس سفلی اعتماد خود به رهبر را به هر علتی از دست بدهند، فراخوانی برای رای عدم اعتماد میدهند و نخستوزیر را مجبور به استعفا میکنند.
نظام ریاستی
نظام ریاستی یک نظام حکومتی است که نتیجهٔ تفکیک کامل قواست. در رژیمهای ریاستی قوه مجریه در استقلال از پارلمان (قوه مقننه) فعالیت میکند.
در این سیستم رئیسجمهور که ریاست قوه مجریه و ریاست کشور را بر عهده دارد برای مدت محدودی با رأی مردم انتخاب میشود.
انتخاب رئیسجمهور با رأی مردم به او اعتبار فوقالعاده و قدرت قابل توجهی میبخشد و آزادی عمل و اختیار بیشتر او در انتخاب وزیران و همکاران و سیاستهای کشور را موجب میشود. برخلاف نظامهای پارلمانی که رئیس کشور (پادشاه یا رئیسجمهور) نقش مهمی را برعهده ندارد و قدرت اصلی در دست نخستوزیر و هیئت دولت منتخب پارلمان است.
از آنجا که تعیین وزیران در این نظام برعهده رئیس کشور است و پارلمان در آن دخالتی ندارد، وزیران در برابر پارلمان مسئولیت سیاسی ندارند و نمایندگان نمیتوانند آنها را استیضاح کرده یا با رأی عدم اعتماد برکنار کنند. در مقابل رئیسجمهور نیز حق پیشنهاد لایحه را ندارد.
در نظام ریاستی حاکمیت ملی در دو نوبت تجلی پیدا میکند و کارگزاران دو قوه (مجریه و مقننه) در یک سطح از اعتبار و پشتوانه سیاسی و آرای عمومی قرار میگیرند.
ایالات متحده آمریکا اولین کشور جهان است که این نظام سیاسی را اجرایی کرده است و اولین جمهوری ریاستی جهان است.
نظام نیمه ریاستی
نظام نیمهریاستی نوعی نظام حکومتی است که ویژگیهای نظام ریاستی و نظام پارلمانی در آن تلفیق شدهاند. در این مدل حکومتی مثل نظامهای ریاستی ریاست کشور (ریاست دولت) بر عهده رئیسجمهوری است که در انتخابات عمومی به قدرت رسیده و مظهر حاکمیت ملی محسوب میشود و از مسئولیت سیاسی در برابر پارلمان مبراست، اما بر خلاف نظامهای ریاستی و به شیوه نظامهای پارلمانی هیئت وزیران با دریافت رأی اعتماد از نمایندگان مجلس رسمیت پیدا میکند و در جریان فعالیتهای خود در برابر پارلمان مسئولیت سیاسی دارند و پارلمان قادر است با رأی عدم اعتماد هیئت دولت را از قدرت ساقط کند.
در نظامهای نیمهریاستی مثل نظامهای پارلمانی ریاست دولت از ریاست حکومت تفکیک شده است. رئیس جمهور رئیس کشور محسوب شده و ریاست حکومت بر عهده نخست وزیر است. اما برخلاف نظامهای پارلمانی رئیس کشور صرفاً یک مقام تشریفاتی نیست و از اختیارات فراوانی برخوردار است.
موریس دوورژه دانشمند علم سیاست نخستین شخصی بود که اصطلاح نظام نیمهریاستی (régime semi-présidentiel) را در سال ۱۹۷۸ در توصیف جمهوری پنجم فرانسه به کار برد. بر اساس تعریف دوورژه یک نظام نیمهریاستی با داشتن این سه ویژگی مشخص میشود:
• یک رئیسجمهور که با رأی مردم انتخاب شده است.
• رئیسجمهور به موجب قانون اساسی از اختیارات قابل توجهی برخوردار است.
• نخستوزیر و کابینهای که با رأی اعتماد اکثریت نمایندگان مجلس انتخاب و با رأی عدم اعتماد آنها برکنار میشوند.
فرانسه مهمترین مثال یک نظام نیمهریاستی است که از سال ۱۹۵۸ با تصویب قانون اساسی جمهوری پنجم فرانسه به این شیوه اداره میشود. تا پیش از آن فرانسه با نوعی نظام پارلمانی اداره میشد که تفکیک قوا نیز در آن رعایت شده بود و در نتیجه این وضعیت دولتها به راحتی توسط پارلمان سرنگون میشدند. ژنرال دوگل برای حل این معضل بر افزایش اختیارت رئیسجمهور و انتخاب رئیسجمهور با رأی مردم تأکید کرده و در نهایت توانست اصلاحات مورد نظر خود را در قانون اساسی اعمال کند.
در سالهای اخیر کشورهای متعدد دیگری نیز این الگو را برای نظامهای حکومتی خود به کار گرفتند. پس از فروپاشی بلوک کمونیستی شکلهایی از نظام نیمهریاستی در قانون اساسی جدید برخی از کشورهای کمونیستی سابق اتخاذ شد و برخی کشورهای آفریقایی به این سیستم حکومتی روی آوردند. نظام حکومتی فعلی ایران جمهوری اسلامی ایران مدلی منحصربهفرد محسوب میشود که به نظام نیمهریاستی شباهت دارد. اولین قانون اساسی ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ دقیقاً از الگوی فرانسوی پیروی کرده و یک نظام تفکیک قوای سه قوهای را با حضور نخستوزیر و هماهنگکنندگی رئیسجمهور ایجاد کرد. رهبر به جای رئیسجمهور بالاترین مقام سیاسی کشور محسوب میشد. معایب این نظام باعث شد تا ایران در بازنگری قانون اساسی ۱۳۶۸ با حذف مقام نخستوزیری تغییراتی را در سیستم حکومتی خود اعمال کند.
فهرست برخی مجلسها
• ایران: مجلس شورای اسلامی
• افغانستان: شورای ملی
• پارلمان هند شامل لوک سابا و راجیا سابا
• جمهوری آذربایجان: مجلس ملی
• مجلس چرکسیان: مجلس قبایل آدیغی در سواحل دریای سیاه
• اندونزی: مجلس پرموساواراتان راکیات به معنی مجلس شورای خلق
• قزاقستان: مجلس
• کویت: مجلس ملت
• مالدیو: مجلس مالدیو
• عمان: مجلس شورای عمان
• عربستان سعودی: مجلس عربستان سعودی
• ترکمنستان: خلق مجلیسی (مجلس خلق)
• ازبکستان: مجلس علیا
• فلسطین: مجلس ملی فلسطین و مجلس قانونگذاری فلسطین
• لبنان: مجلس نمایندگان لبنان
• ترکیه: مجلس ملی کبیر ترکیه
• قطر: مجلس شورا
• پارلمان اروپا
• پارلمان آلمان – بوندستاگ
• پارلمان بریتانیا
• پارلمان فرانسه
• پارلمان استرالیا
یک نظر
دستگاه تسمه کش
بسیار عالی