دومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی با چند وجه تمایز مهم نسبت به انتخابات مجلس پیشین، در تاریخ ۲۶ فروردین سال ۱۳۶۳ برگزار شد. اول آنکه هم گروه های سیاسی هم مردم یک دوره مجلس را تجربه کرده و به یک برآورد کلی نسبت به مجلس شورای اسلامی و عملکرد سیاسی نمایندگان و احزاب رسیده بودند. دوم آنکه وزارت کشور از شرایط انقلاب و ناامنی های مربوط به آن گذر کرده و قدرت و انسجام بیشتری برای نظارت بر انتخابات پیدا کرده بود و مهم تر آنکه شورای نگهبان در میان این سالها شکل گرفته بود و نظارت آن بر انتخابات دوره دوم باعث ایجاد محدودیتهای قابل توجهی در تنوع احزاب و نمایندگان نسبت به انتخابات مجلس اول شد. چنانکه تصویب قانون جدید انتخابات در سال ۱۳۶۲ و افزوده شدن شروط اعتقاد و التزام عملی به اسلام و نظام جمهوری اسلامی و ابراز وفاداری به قانون اساسی به شروط صلاحیت نامزدهای انتخابات مجلس، باعث حذف گروه های سیاسی مختلفی از عرصه انتخابات شد. بدین ترتیب انتخابات مجلس دوم شورای اسلامی صحنه رقابت نیروهای وفادار به انقلاب و پیرو خط امام بود.
تفاوت دیگر دومین دوره انتخابات مجلس با انتخابات قبل این بود که پیش از سال ۱۳۶۳، بسیاری از افراد هسته ای انقلاب همچون شهید بهشتی، مطهری، رجایی و باهنر به شهادت رسیده بودند و کشور در گیرودار جنگ قرار داشت. جنگ بیش از آنکه تصور میشد ادامه پیدا کرده و حتی به جایی رسیده بود که صدام به استفاده از سلاح های شیمیایی دست زده بود. جمهوری اسلامی در آن دوران به دنبال محکوم کردن عراق در مجامع بین المللی همچون سازمان ملل و جنبش غیرمتعهدها و ثبت جنایات صدام حسین در جنگ ایران و عراق بود.
بر اساس آمار، در این دوره انتخابات ۱۵۸۴ نفر از ۱۹۳ حوزه انتخابیه برای کسب ۲۷۰ کرسی مجلس ثبت نام کرده بودند که صلاحیت ۱۲۷۵ نفر توسط هیات های اجرایی و هیات های نظارت تایید شد. از میان این ۱۲۷۵ نفر، پس از اعلام صلاحیت ۱۱۵ نفر استعفا دادند. در تهران ۲۴۳ نفر نامزد شدند و صلاحیت ۱۶۳ نفر به تصویب رسید که از میان آنها ۴ نفر استعفای خود را اعلام کردند. در تاریخ ۲۶ فروردین سال ۱۳۶۳ اولین مرحله با حضور ۱۵ میلیون و ۹۹۵ هزار نفر در پای صندوق های رای برگزار شد و ۱۲۱ نماینده به مجلس راه یافتند. در مرحله دوم در تاریخ ۲۷ اردیبهشت، ۱۳۰ نماینده دیگر نیز پایشان به مجلس باز شد و سومین مرحله انتخابات میان دوره ای بود که در تعداد معدودی از حوزه ها همچون تهران برگزار شد.
در انتخابات دوره دوم مجلس شورای اسلامی، آیت الله سیدعلی خامنه ای رئیس جمهور کشور، آیت الله ناطق نوری وزیر کشور، آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس کشور، آیت الله موسوی اردبیلی رئیس قوه قضاییه کشور و آیت الله صافی گلپایگانی اولین دبیر شورای نگهبان کشور بودند.
چنانچه اشاره شد، نظارت شورای نگهبان در دومین دوره انتخابات مجلس باعث شد برخی گروه های فعال در دوره اول مجلس رسما یا عملا از صحنه انتخابات خارج شوند. فعالیت های حزب توده رسما غیرقانونی اعلام شده بود و گروه های دیگری چون جاما، نهضت آزادی و جبهه ملی اگرچه غیرقانونی نبودند، با رد صلاحیت نامزدهایشان توسط شورای نگهبان مواجه شدند. عملکرد نظارتی شورای نگهبان برای اولین بار در این دوره علاوه بر رسیدگی به شکایت رد صلاحیت شده ها، شامل بررسی صلاحیت نمایندگان تایید شده توسط هیات های اجرایی و رد تعداد قابل توجهی از آنان شد. این موضوع به دلیل دخالت هیات های نظارت در کار هیات های اجرایی مورد اعتراض وزارت کشور قرار گرفت . در پاسخ به این اعتراضات آیت الله امامی کاشانی، رییس وقت هیات مرکزی نظارت شورای نگهبان به آنها اعلام کرد که ” براساس ماده ۳ قانون انتخابات مجلس مصوب سال ۱۳۶۲، نظارت بر انتخابات مجلس به عهده شورای نگهبان می باشد. این نظارت عام و در تمامی مراحل و در کلیه امور مربوط به انتخابات جاری است.” علاوه بر اقدامات فوق، شورای نگهبان حتی پس از اعلام نتایج انتخابات، با اعمال نظارت استصوابی نتایج اعلام شده ۱۳ حوزه انتخابیه را باطل اعلام کرد. این موضوع نیز باعث برانگیخته شدن اعتراضاتی شد که با حمایت امام خمینی از شورای نگهبان مواجه گردید.
به اعتقاد بسیاری در شرایط خاص سال های پس از انقلاب، دوران جنگ، عملیات های مسلحانه گروه های مخالف و تحریم های بین المللی علیه ایران، عملکرد شورای نگهبان مثبت ارزیابی و اقدامی جهت پالایش مجلس از نیروهای غیر وفادار به اسلام و انقلاب و مملکت تلقی می شد. با این حال همین یکدستی سیاسی در مجلس دوم، خود باعث ایجاد و ظهور اختلافات جدید در بین نیروهای انقلابی شد که دارای سلایق و علایق متفاوتی بودند. این تفاوت عقیده به ویژه در حوزه اقتصاد بروز پیدا کرد، چراکه عده ای حامی اقتصاد دولتی و عده ای دیگر طرفدار اقتصاد بخش خصوصی بودند. نخستین اختلافات پیش آمده در این حوزه، در دوران پیش از انتخابات در داخل جامعه روحانیت مبارز شکل گرفت. اکثریت روحانیت مبارز و نمایندگان هیات موتلفه اسلامی و جامعه انجمن های اسلامی اصناف و بازار در مجلس طرفدار اقتصاد آزاد و در نتیجه به دنبال تغییر نخست وزیر وقت بودند. اما در بین اعضای جامعه روحانیت مبارز، افرادی چون حجج اسلام کروبی، دعایی و موسوی خوئینی ها با تغییر نخست وزیر مخالف کردند و برنامه های اقتصادی دولت مورد تائید آنان بود. این اختلاف ها باعث شد این گروه حامی اقتصاد دولتی و طرفدار دولت میرحسین موسوی، پیش از انتخابات مجلس سوم شورای اسلامی، در قالب ” مجمع روحانیون مبارز” از جامعه روحانیت مبارز منشعب شوند. همچنین اختلاف مذکور در جریان ارائه رای اعتماد برای دور دوم نخست وزیری میرحسین موسوی معروف به ماجرای ۹۹ علنا نمود قابل توجهی یافت.
از موارد حاشیه ساز دیگر در آستانه انتخابات مجلس دوم شورای اسلامی این بود که کسانی گفتند بودند: “مجتهدین حق هدایت مردم را در انتخابات خواهند داشت”. سخنی که بلافاصله با واکنش امام خمینی روبه رو شد و ضمن محکوم کردن آن، گفتند: “کسانی که این حرف ها را میزنند، هفت هشت سال پیش وقتی عدهای مبارزه میکردند، میگفتند که اسلام نباید در سیاست دخالت کند. همانهایی بودند که میگفتند مشت با سندان نمیتواند مقابله کند. همینهایی بودند که میگفتند تا حکومت امام زمان پیش نیاید، هیچ حکومت اسلامی نمیتواند تشکیل شود و همینهایی بودند که میگفتند هر کس به عنوان حکومت قبل از قیام حضرت حجت عج قیام کند، مثل مرغی است که پیش از اینکه بال درآورد بخواهد پرواز کند. آنها حالا این طرف افتادهاند. همانها هستند؛ اما حالا که مردم خون دادند و پیروز شدند اینها میگویند حالا دیگر مردم حق دخالت ندارند. ” آیت الله منتظری نیز در پیام نوروزی خود با بیان اینکه آزادی انتخابات اصل هست و هیچ گروه و دسته یا شخصیتی حق ندارد به عنوان قیم به جامعه نمایندگانی را تحمیل کند، گفنه بود: “مردم خودشان باید تشخیص بدهند. ارشاد مانعی ندارد اما مردم نباید احساس کنند که تحمیل شده است. یادمان باشد که من و امثال من، روحانیون و غیر روحانیون، فقط یک حق رای داریم و نه بیشتر.”
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس دوم (با تمرکز انتخابات تهران)
فعالترین احزاب در این دوره انتخابات، جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری اسلامی بودند. لیست اعلام شده برای انتخابات تهران توسط این دو گروه اشتراک بسیاری داشت که نشان دهنده وجود اعضای مشترک و همچنین وحدت نظر بین آنها بود. تفاوت بین دو لیست تعداد محدودی از افراد بودند ازجمله عباس شیبانی، اسدالله بادامچیان، اصغرنیا، موسی زرگر، محمد فرزاد رهبری، حجت الاسلام هادی غفاری و مریم بهروزی که مورد حمایت جمهوری اسلامی بودند ولی نام آنها در لیست جامعه روحانیت مبارز قرار نداشت. در مقابل محمد اصغری، علی غیوری، فضل الله محلاتی، محسن لبافی و سید حسین موسویانی در لیست منتخب جامعه روحانیت مبارز جای گرفته بودند اما از سوی حزب جمهوری اسلامی حمایت نشدند.
در دومین دوره انتخابات مجلس، دفتر تحکیم وحدت، سازمان مجاهدین و انجمن اسلامی معلمان برای حفظ فضای رقابتی وارد عرصه انتخابات مجلس شدند. دفتر تحکیم وحدت در جریان انتخابات مجلس اول علاوه بر آنکه خود را به فعالیت صرف در حوزه دانشگاه ها مقید می دانست، درگیر قضایای گروگان گیری و تسخیر سفارت آمریکا و انقلاب فرهنگی بود. اما پیش از انتخابات مجلس دوم شورای اسلامی طی نامه ای که به آیت الله مشکینی، صانعی و منتظری و حجج اسلام کروبی و موسوی خوئینی ها از آنها درباره حضور خود در انتخابات نظرخواهی کرد و مورد تایید همه آنها قرارگرفت. در لیست تهیه شده توسط انجمن های اسلامی دانشگاه ها و ادوار تحکیم فقط نام دو دانشجو( ابراهیم اصغر زاده و محسن میردامادی) قرار داشت که هر دو در جریان تسخیر سفارت آمریکا نقش داشتند. حضور یاران رجایی مانند مظفری نژاد، محمدجعفر علمی، حسین رفیعی و کتیرایی باعث شد لیست آنها مورد حمایت انجمن اسلامی معلمان و گروه فجر اسلام قرار گیرد. دو هفته مانده به انتخابات، خانه کارگر که فقط ۴ نامزد برای شهر تهران معرفی کرده بود، با دفتر تحکیم وحدت و انجمن اسلامی معلمان ائتلاف کرد که نتیجه آن ارائه یک لیست مشترک بین این سه گروه بود. این لیست که حمایت عده ای از روحانیون، وزرا و نمایندگان مجلس را در پی داشت، عبارت بود از: ۱. محمد موسوی خوئینی ها ۲. سید هادی خامنه ای ۳. صادق خلخالی ۴. مهدی کروبی ۵. اسدالله بیات ۶. حسین هاشمیان ۷. محمود دعایی ۸. اکبر حمیدزاده ۹. مجید انصاری ۱۰. محمدعلی صدوقی ۱۱. سید کاظم اکرمی ۱۲. سید عبدالواحد موسوی لاری ۱۳. اکبر حمیدزاده ۱۴. حسین شاهچراغی ۱۵. عطاء الله مهاجرانی ۱۶. صباح زنگنه ۱۷. فخرالدین حجازی ۱۸. عباسعلی زالی ۱۹. بهزاد نبوی ۲۰. محمد علی نجفی ۲۱. حسین نمازی ۲۲. محسن نوربخش ۲۳. مصطفی هاشمی ۲۴. محمدتقی بانکی ۲۵. محمدهادی منافی
گروه های دیگری نیز هرکدام، لیست های جداگانه دیگری ارائه دادند همچون حزب الله تهران ( لیست ترکیبی از لیست جامعه روحانیت مبارز، حزب جمهوری اسلامی، دفتر تحکیم وحدت، خانه کارگر و انجمن اسلامی معلمان)، سازمان مجاهدین، فدائیان اسلام، سازمان فجر اسلام، انجمن اسلامی فارغ التحصیلان دانشگاه علم و صنعت، اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان مراکز فنی و حرفه ای و جامعه کمک دندانپزشکان تجربی ایران. همچنین افرادی به صورت مستقل و غیر حزبی برای انتخابات ثبت نام کردند مانند علی دانش منفرد، محمدکاظم سیفیان، فاطمه نواب صفوی، مهدی کلهر، اعظم طالقانی و ….
در دومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی نه تنها لیست های ارائه شده احزاب و گروه ها، بلکه تنوع نامزدها نیز کاهش قابل توجهی نسبت به انتخابات مجلس اول داشت. چنانکه در هر سه مرحله این انتخابات نام همه نامزدهای راه یافته به مجلس در دو، سه یا چهار لیست به صورت مشترک قرار داشت. همچنین آیت الله موحدی کرمانی و هاشمی رفسنجانی در همه لیست های ارائه شده به جز لیست ۴ نفره حزب کارگر قرار داشتند. از نکات جالب این انتخابات عدم حمایت حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز از گوهرالشریعه دستغیب و فخرالدین حجازی بود که در انتخابات مجلس تحت حمایت این دو گروه قرار داشتند. با این حال هر دو این افراد با قرار گرفتن در لیست های دیگر توانستند به مجلس دوم راه یابند.
دفتر تحکیم وحدت نتوانست موفقیت چندانی در این انتخابات داشته باشد. دو نامزد اختصاصی این حزب، میردامادی و اصغر زاده، نتوانستند به مجلس وارد شوند و از میان سه نامزد ائتلافی این گروه، دوزدوزانی، معین و کمالی، فقط دوزدوزانی و کمالی که مورد حمایت احزاب دیگر نیز بودند، موفق به کسب آراء مورد نیاز برای حضور در مجلس دوم شدند.
نهایتا، ۱۲ نفر از چهره های نزدیک به جریان چپ و ۱۸ نفر نزدیک به جریان راست توانستند کرسی های مجلس دوم در حوزه انتخابیه تهران را به دست آورند؛ در حالی که لیست پیروز این انتخابات، لیست حزب جمهوری اسلامی بود. افراد راه یافته به مجلس در مرحله اول انتخابات عبارت بودند از آیت الله هاشمی رفسنجانی ، حجت الاسلام کروبی، ربانی املشی، شیبانی، آیت الله موحدی کرمانی، فارسی، حجازی، غفاری، حجت الاسلام دعایی، آیت الله مجتهد شبستری، اسماعیلیان، بادامچیان، هادی و صدیقی
در مرحله دوم کمالی، آیت الله یزدی، حجت الاسلام روحانی، حدیدچی (دباغ)، زرگر، انواری، زواره ای، اصغری، بهروزی، رهبری، موسویانی، امانی، دوزدوزانی و نیک روش به مجلس راه یافتند. حجت الاسلام ناطق نوری نیز به جای ربانی املشی که در سال ۱۳۶۴ به شهادت رسید، از طریق انتخابات میان دوره ای مجلس(مرحله سوم)، به جمع نمایندگان شهر تهران افزوده شد.
به لحاظ آماری تعداد ۱۵۳ نماینده روحانی به مجلس دوم راه یافتند. در بین نمایندگان حوزه تهران ۱۲ نماینده روحانی حضور داشتند که نسبت به مجلس قبل یک نفر کاهش داشت. با این حال ۳۱ نفر تحصیلات حوزوی داشتند و به عبارتی به جز ۱۲ نفر روحانی، اغلب نمایندگان غیر روحانی درس خوانده حوزه بودند. در مجلس دوم مانند مجلس اول ۴ نماینده زن حضور داشتند که هر چهار نفر نمایندگان شهر تهران بودند و به جز مرضیه دباغ که جانشین اعظم طالقانی شد، سه نفر دیگر در سمت خود ابقا شدند.