هفتمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در میانه اعتراضها به رد صلاحیتها و استعفای گروهی از نمایندگان اصلاح طلب مجلس ششم برگزار شد. بیش از ۸۰۰۰ نفر در این انتخابات نامزد شده بودند، ولی صلاحیت بیش از ۳۶۰۰ نفر توسط شورای نگهبان رد شده بود. اصولگرایان حتی قبل از مجلس هفتم بر مدار پیروزی قرار گرفته بودند. در انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا که در اسفند ۱۳۸۱ برگزار شد، اصولگرایان پیروز میدان بودند. در شهر تهران میزان مشارکت به حدود یک سوم دور قبل کاهش پیدا کرد و در غیاب رایدهندگان طرفدار اصلاح طلبان، فهرست ائتلاف آبادگران ایران اسلامی به پیروزی قاطع دست یافت. آنها محمود احمدینژاد را به عنوان شهردار تازه تهران انتخاب کردند.
اصلاح طلبان پس از سه دوره پیروزی در انتخابات های ریاست جمهوری هفتم، شوراهای اول و مجلس ششم، نتوانستند نتیجه مطلوبی در انتخابات شوراهای دوم اسفند ۱۳۸۱ کسب کنند. تعیین صلاحیت نمایندگان شوراها بر عهده مجلس بود، بنابراین طیف وسیعی از کاندیداهای شورا که شامل اعضای احزاب اصلاح طلب، نهضت آزادی و ملی مذهبی ها می شد، برای شرکت در انتخابات تایید صلاحیت شدند. با این حال این چهره ها نتوانستند رای لازم را برای شرکت در شوراهای شهر کسب کنند. در مقابل اما، پیش از انتخابات مجلس هفتم، طیف گسترده ای کاندیداهای شرکت در مجلس هفتم نتوانستند از فیلتر شورای نگهبان عبور کنند؛ تا جایی که ۸۵ نفر از نمایندگان اصلاح طلب مجلس ششم- حدود یک سوم نمایندگان- و دیگر چهره های اصلاح طلب رد صلاحیت شدند و این موضوع باعث اعتراضات بسیار، تحصن نمایندگان و استعفای برخی از آنان شد. در پی این شرایط، وزارت کشور خواستار تعویق انتخابات شد، اما چنین نشد و انتخابات مجلس هفتم در تاریخ اول اسفند ۱۳۸۲ برگزار شد. در حالی که نمایندگان اصلاح طلب مجلس از تاریخ ۲۱ دی تا ۱۶ بهمن در اعتراض به رد صلاحیت ها و از بین بردن شرایط انتخابات آزاد تحصن کرده بودند، جناح مقابل این تحصن را نتیجه کاهش محبوبیت اصلاح طلب ها و ناتوانی آنها در اجرای برنامه هایشان دانست، چراکه در دی ماه ۱۳۸۲ محبوبیت اصلاح طلبان به کمترین میزان خود، زیر ۱۰ درصد، رسیده بود.
در مجموع، تعداد افرادی که برای شرکت در هفتمین دوره انتخابات مجلس ثبت نام کردند با رشد ۱۹ درصدی نسبت به مجلس ششم به ۸۱۶۹ نفر رسید. از این میان ۴۳۴ نفر توسط هیات های اجرایی و ۳۶۱۰ نفر از طرف هیات های نظارت شورای نگهبان رد صلاحیت شدند. در تهران، از بین ۱۷۰۹ کاندیدای ثبت نام کرده، صلاحیت ۵۲ درصد از طرف هیات های نظارت و ۸ درصد از جانب هیات های اجرایی تایید نشد. بر اساس بیانیه نمایندگان متحصن مجلس، ۱۸ درصد از رد صلاحیت شدگان تحت عنوان “عدم احراز صلاحیت”، ۳۲ درصد به استناد بند ۱ ماده ۲۸ قانون انتخابات( اعتقاد و التزام عملی به اسلام و نظام مقدس جمهوری اسلامی)، ۲۴ درصد به استناد بند ۲ ماده ۲۸( ابراز وفاداری به قانون اساسی و ولایت مطلقه فقیه)، ۱۱ درصد به استناد بند ۵ ماده ۲۸( نداشتن سوء شهرت در حوزه های انتخابیه) و حدود ۱۵ درصد به دلایل دیگر تایید صلاحیت نشده بودند. با پیگیری حجج اسلام خاتمی و کروبی، روسای قوای مجریه و مقننه، و توصیه رهبر انقلاب صلاحیت بیش از هزار نفر از رد صلاحیت شده ها تایید شد و در مجموع حدود ۵۶۰۰ نفر برای شرکت در انتخابات تایید صلاحیت شدند. با این حال ۱۱۷۹ نفر از این افراد که عمدتا چهره های نزدیک به اصلاح طلبان بودند، از شرکت در انتخابات انصراف دادند؛ چرا که به گفته یکی از مقامات آگاه فرمانداری تهران، نام هیچ یک از چهره های شناخته شده اصلاح طلب در بین تایید شدگان نهایی شورای نگهبان قرار نداشت.
در هفتمین دوره انتخابات مجلس سن رای دادن از ۱۶ سال به ۱۵ سال کاهش یافته بود (بیش از ۷ میلیون رای اولی در کل کشور واجد حق رای شدند) بیش از ۴۶ میلیون نفر واجد شرایط رای دادن بودند و ۲۳ میلیون و ۷۳۵ هزار نفر در انتخابات شرکت کردند؛ که با ۵۱ درصد کمترین میزان مشارکت در بین همه ادوار انتخابات مجلس بود.
ابعاد تحصن ۲۶ روزه مجلس
پس از اعلام نظر شورای نگهبان و رد صلاحیت ۸۵ نماینده مجلس ششم، نمایندگان فراکسیون اکثریت(اصلاح طلبان) در نخستین جلسه علنی در اعتراض به این موضوع، حدود یک ساعت اقدام به آبستراکسیون و مجلس را ترک کردند. در پایان همان جلسه، تحصن جمعی از نمایندگان در مجلس آغاز شد. علت این تحصن، دادن عناوین مجرمانه ای مانند اقدام علیه نظام، حمایت از گروه های غیرقانونی، فساد اخلاقی و مالی از سوی هیات های نظارت به ۸۵ نماینده مجلس ششم اعلام شد. از دومین روز تحصن، تعدادی از چهره های سیاسی بیرون از مجلس مانند سعید حجاریان، عبدالواحد موسوی لاری، وزیر کشور، محسن امین زاده، معاون وزیر امور خارجه، احمد خرم، وزیر راه و ترابری، محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی، صفدر حسینی، وزیر کار، علی صوفی، وزیر تعاون، نیز به جمع نمایندگان معترض پیوستند و به سخنرانی پرداختند.
در حالی که ۳ روز از تحصن نمایندگان می گذشت، حجت الاسلام محمد خاتمی که برای تقدیم لایحه بودجه ۱۳۸۳ در مجلس حضور یافته بود، به درخواست نمایندگان معترض در جلسه غیر علنی و غیر رسمی مجلس شرکت کرد. بر اساس گفته محمدرضا خاتمی، نایب رییس مجلس، با وجود اشتراک نظر دولت و مجلس در اعتراض به رد صلاحیت ها، رییس جمهور از نمایندگان درخواست کرده بود که به تحصن پایان دهند تا روسای قوای مجریه و مقننه به پیگیری موضوع بپردازند، اما پیشنهاد وی از طرف نمایندگان معترض رد شد.
روز هفتم تحصن نمایندگان با روزه سیاسی آنان آغاز شد( روزنامه کیهان به نقل از خبرنگار پارلمانی خود، تصنعی بودن این روزه و ناهار خوردن نمایندگان در دستشویی های مجلس را مطرح کرد) و در همان روز بین روسای قوه مقننه و مجریه و اعضای شورای نگهبان جلسه ای برگزار شد و در آن حجج اسلام کروبی و خاتمی خواستار سعه صدر اعضای شورای نگهبان و دقت و رعایت قانون در بررسی صلاحیت نمایندگان با عنایت به رهنمودهای رهبری شدند.
نمایندگان معترض در روزهای آتی تحصن، در بیانیه هایی از دولت خواستند نام افراد رد صلاحیت شده را در فهرست داوطلبان اعلامی برای انتخابات درج کند و در غیر این صورت از انجام انتخابات فرمایشی بپرهیزد. همچنین آنها اعلام کردند که در صورت عدم تغییر قابل قبول در فهرست رد صلاحیت شده ها، از نمایندگی مجلس استعفا می کنند و در انتخابات شرکت نخواهند کرد. در همین حین، این نمایندگان از نوشتن نامه ای به رهبری خبر دادند که انتشار اولیه این نامه از رسانه های خارجی همچون پیک نت و بی بی سی باعث اعتراض نمایندگانی همچون حجج اسلام انصاری و محتشمی پور و اعلام عدم امضای آنها شد. همچنین رسانه های جناح مقابل که از هم آوایی متحصنین با خواست بیگانگان سخن می گفتند، این موضوع را سند گفتارشان تلقی کردند. دو روزنامه یاس نو و شرق نیز به دلیل انتشار این نامه یک روز پیش از برگزاری انتخابات توقیف شدند.
در نهایت، تحصن نمایندگان به علت ناامید شدن از تغییر در لیست نمایندگان رد صلاحیت شده، پس از ۲۶ روز در تاریخ ۱۶ بهمن ماه ۱۳۸۲ پایان یافت. پس از پایان تحصن، ۱۱۷ نماینده مجلس در جلسه علنی مجلس دسته جمعی استعفا دادند. در میان نمایندگان مستعفی ۲۰ نماینده از شهر تهران حضور داشتند و افرادی چون کروبی، محتشمی پور، انصاری، دعایی، هادی خامنه ای، محجوب، سرحدی زاده و وحیده طالقانی در بین آنها حضور نداشتند.
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس هفتم و نتایج آن (با تمرکز انتخابات تهران)
تعدد کاندیداهای ثبت نامی برای نمایندگی در مجلس هفتم از سوی گروه های سیاسی و دانشگاهی با تعابیر مختلفی رو به رو شد. جناح راست افزایش تعداد ثبت نام ها را به سناریوی ” جنبش ثبت نام” تعبیر کردند که هدف آن بالا بردن هزینه رد صلاحیت گسترده نامزدها و اعمال فشار بر شورای نگهبان بود. از نظر دانشگاهیان و تحلیل های جامعه شناختی، تعداد بالای داوطلبان نشان دهنده فعالیت نامنسجم و نامشخص گروه های سیاسی بود که نتوانسته بودند به عنوان احزاب سیاسی کارآمد، نقش و کارکرد ویژه خود را در جامعه بازی کنند. در نتیجه، بی اعتمادی و شاید شناخت نادرست از مسئولیت نمایندگی باعث ثبت نام عده زیادی برای نمایندگی مجلس هفتم شد. این تحلیل ها مثلا به حوزه انتخابیه شهر تهران استناد داشتند که با وجود ثبت نام بیش از هزار نامزد، فقط ۶۵ نفر نسبتا شناخته شده و دارای سابقه و فعالیت سیاسی بودند و اسامی آنها در پنج ائتلاف آبادگران ایران اسلامی، ائتلاف برای ایران، خدمتگزاران مستقل ایران اسلامی، جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی و چکاد آزاداندیشان قرار داشت.
در پی رد صلاحیت چهره ها و داوطلبان اصلاح طلب، دفتر تحکیم وحدت (طیف علامه) انتخابات را تحریم کرد و از بین گروه های عضو جبهه دوم خرداد به جز مجمع روحانیون مبارز، خانه کارگر و مجمع اسلامی بانوان، بقیه گروه ها (از جمله سازمان مجاهدین انقلاب، حزب مشارکت، حزب همبستگی) و همچنین نهضت آزادی و ملی مذهبی ها اعلام کردند که در انتخابات شرکت نمی کنند. حزب کارگزاران نیز اعلام کرد با وجود خودداری از ارائه لیست، از مردم برای شرکت در انتخابات و انتخاب چهره های شایسته دعوت می کند.
مجمع روحانیون مبارز که در ابتدا طی بیانیه ای اعلام کرده بود که در صورت عدم بازنگری در فرآیند رد صلاحیت ها از حضور در انتخابات و ارائه لیست خودداری می کند، در آخرین هفته مانده به انتخابات از مردم خواست که به نمایندگان اصلاح طلب باقی مانده رای دهند. شورای هماهنگی جبهه دوم خرداد، پس از اعتراض گسترده به رد صلاحیت ها و درخواست کتبی از رییس جمهور برای تلاش در راستای تغییر وضع، در ششم بهمن ماه از مشارکت تشکیلاتی در انتخابات مجلس هفتم انصراف داد. در مقابل جناح راست به ویژه جامعه روحانیت مبارز، با ارائه موضعی متفاوت و حمایت از شورای نگهبان، اعلام کرد که عده ای در داخل با هجمه به شورای نگهبان، ولایت فقیه و نظارت استصوابی در راستای اهداف دشمن حرکت می کنند.
در این دوره از انتخابات مجلس، هر دو جناح به تشکیل ائتلاف روی آوردند. جامعه روحانیت مبارز، جمعیت موتلفه، جمعیت ایثارگران، جامعه زینب و جمعیت زنان انقلاب اسلامی که در دوره های گذشته انتخابات هرکدام لیست جداگانه ای ارائه می دادند، پیش از انتخابات مجلس هفتم از ائتلاف آبادگران انقلاب اسلامی حمایت کردند. در جناح مقابل، “ائتلاف برای ایران” به ریاست حجت الاسلام محتشمی پور، با مشارکت برخی از اعضای مجمع روحانیون، حزب کارگزاران سازندگی، حزب همبستگی، حزب اسلامی کار، خانه کارگر، مجمع اسلامی بانوان و مجمع نیروهای خط امام تشکیل شد. اعضای جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی به اصلاح طلبانی که در رقابت باقی مانده بودند و از کاندیداتوری انصراف ندادند خرده گرفتند. حجت الاسلام مهدی کروبی در پاسخ به آنها گفت:” من خود را موظف به حضور در همه صحنه های انقلاب می دانم، حتی اگر یقین داشته باشم شکست میخورم”.
جبهه وفاق ائتلاف دیگری بود که از طرف احزاب کمتر شناخته شده ای مانند جمعیت وفاداران انقلاب اسلامی، جنبش اعتدال اسلامی، حزب تمدن اسلامی، جامعه اسلامی ورزشکاران و مجمع استادان دانشگاه ها حمایت شد. همچنین گروه هایی چون جمعیت ایران فردا، خانه معلمان ایران و حزب رفاه از لیست چکاد آزاداندیشان حمایت کردند. همه این ائتلاف ها دارای ویژگی های مشترکی چون تازه تاسیس بودن، داشتن اسامی و اهداف نسبتا مشابه، حمایت از چهره های کمتر شناخته شده و تاکید بر اولویت مسائل اقتصادی به جای موضوعات سیاسی و فرهنگی بودند. با وجود آنکه اکثر نامزدهای مورد حمایت این ائتلاف ها چهره های نزدیک به اصول گرایان بودند، در لیست اغلب آنها از جمله لیست های چکاد آزاداندیشان، خدمتگزاران مستقل ایران اسلامی، ائتلاف آبادانی و توسعه ایران و ائتلاف ملی کار و تولید نام حجت الاسلام مهدی کروبی نیز دیده می شد. از سوی دیگر نام افرادی مانند حسین میرمحمد صادقی که از چهره های نزدیک به محافظه کاران بود، در لیست اصلاح طلبان جای گرفت.
انتخابات مجلس هفتم در تاریخ اول اسفندماه ۱۳۸۲ برگزار شد و نتایج اولیه انتخابات حاکی از حضور نمایندگان اصلاح طلب عموما پس از جایگاه ۳۰ ام در تهران بود. چنانکه حجت الاسلام مهدی کروبی، علیرضا محجوب، حجت الاسلام مجید انصاری، سهیلا جلودارزاده، جمیله کدیور و حجت الاسلام محمود دعایی به ترتیب در جایگاه های ۳۱، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۳۷ و ۳۹ قرار گرفته بودند. حجج اسلامی کروبی و منتجب نیا با صدور اطلاعیه ای در تاریخ ۵ و ۶ اسفند از نامزدی انصراف دادند. حجت الاسلام کروبی که معتقد بود انصراف او در این مرحله دارای آثار سوئی که می توانست انصراف پیش از انتخابات داشته باشد نبود؛ پس از انصراف، نامه ای از جانب رهبر انقلاب دریافت کرد که در آن آیت الله خامنه ای از انصراف وی از انتخابات ابراز تاسف و از مجاهدات، تلاش ها و رویکرد اعتدالی وی در مجالس ششم و انتخابات مجلس هفتم تشکر کرد.
بر اساس اعلام نهایی نتیجه هفتمین دوره انتخابات مجلس در تاریخ ۷ اسفندماه توسط وزارت کشور، ۲۵ نفر از نامزدهای شهر تهران توانستند آراء لازم برای حضور در مجلس را کسب کنند که عبارت بودند از: غلامعلی حداد عادل، احمد توکلی، امیررضا خادم، سیدمحمدمهدی طباطبایی شیرازی، احمد احمدی، حسین مظفر، سعید ابوطالب، نفیسه فیاضبخش، محمد خوشچهره جمالی، عماد افروغ، داود دانشجعفری، علیرضا زاکانی، لاله افتخاری، فضلالله موسوی، فاطمه آلیا، حسین شیخالاسلام، حسین نجابت، الهام امینزاده، عباسعلی اختری، سیدعلی ریاض، فاطمه رهبر، الیاس نادران، حمیدرضا کاتوزیان، پرویز سروری و منوچهر متکی. این در حالی بود که ۱۹ روز بعد در ۲۶ اسفندماه شورای نگهبان اعلام کرد که پس از رسیدگی به شکایات و بازشماری۱۰۰ صندوق، ۲۹ نفر از نامزدهای شهر تهران در مرحله اول انتخابات به مجلس شورای اسلامی راه یافتند. تفاوت لیست ارائه شده توسط شورای نگهبان و لیست وزارت کشور، حضور علی عباسپور، مهدی کوچکزاده ،حجت الاسلام مصباحی مقدم و حسین فدایی در رتبه های ۱۲، ۲۶، ۲۸ و ۲۹ بود.
مرحله دوم انتخابات مجلس هفتم در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۳ برگزار شد؛ که در نتیجه رقابت زینب کدخدا و علیرضا محجوب فر، افراد ۳۰ ام و ۳۱ لیست منتخبین مرحله اول، هیچ کدام از شهر تهران به مجلس راه نیافتند. اما در نتیجه حضور منوچهر متکی در دولت محمود احمدینژاد و انصراف او از نمایندگی مجلس و برگزاری انتخابات میاندوره ای در ۲۴ آذر ۱۳۸۵، سهیلا جلودار زاده و حسن غفوری فرد توانستند پا به مجلس هفتم بگذارند.
برنده انتخابات مجلس هفتم در بین ائتلاف های شکل گرفته، ائتلاف آبادگران بود که توانست ۲۰۰ کرسی در مجلس کسب کند و ۲۹ نفر از نمایندگان تهران نیز اعضای آن بودند. تنها فرد راه یافته به مجلس از بین اصلاح طلبان و ائتلاف بزرگ ایران، سهیلا جلودار زاده بود که در انتخابات میان دوره ای وارد مجلس شد. معدود چهره های اصلاح طلب که از استان های مختلف در مجلس هفتم حضور داشتند، فراکسیون خط امام را به عنوان فراکسیون اقلیت تشکیل دادند. حسن غفوری فرد نیز تنها نماینده شهر تهران بود که نه از طرف ائتلاف آبادگران و نه اصلاح طلبان حمایت می شد و نامش در لیست ائتلاف خدمتگزاران مستقل، چکاد آزاداندیشان و جبهه وفاق قرار داشت.
مجلس هفتم اولین مجلسی بود که یک فرد غیر روحانی توانست کرسی ریاست مجلس را کسب کند. با وجود گمانه زنی ها درباره اعلام حجت الاسلام مصباحی مقدم به عنوان کاندید ریاست مجلس، در نهایت حداد عادل به عنوان سرلیست ائتلاف آبادگران و نماینده اول شهر تهران توانست در رقابت با حسن سبحانی، نماینده دامغان، با اختلاف رای ۱۹۶ به ۵۵ به جایگاه ریاست مجلس دست یابد. در نتیجه رقابت حجج اسلام مصباحی مقدم و ابوترابی فرد به عنوان اعضای جامعه روحانیت با محمدرضا باهنر و موسی قربانی برای نایب رئیسی مجلس، محمدرضا باهنر و حجت الاسلام ابوترابی فرد توانستند در مجلس هفتم به عنوان نایب رییس انتخاب شوند.
به لحاظ آماری، ۱۳ زن در این دوره از مجلس به عنوان نماینده حاضر بودند. از این مجموع، شش نفر نماینده شهر تهران( آلیا، افتخاری، امینزاده، رهبر، فیاضبخش و جلودارزاده) و بقیه از شهرهای کرج(فاطمه آجرلو)، اصفهان(نیره اخوان)، زنجان( رفعت بیات)، رشت( هاجر تحریری نیکصفت)، تبریز(عشرت شایق)، مشهد(عفت شریعتی) و خلخال( مهرانگیز مروتی) بودند. در این مجلس از شهر تهران ۴ و در کل ۴۳ نماینده روحانی توانستند به مجلس راه یابند.