ششمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی نخستین انتخاباتی بود که هر ۳۰ نماینده شهر تهران توانستند در مرحله اول حداقل رای لازم برای حضور در مجلس را کسب کنند. این موضوع مرهون مشارکت بالای مردم و همچنین اصلاحیه ای در قانون انتخابات بود که کسب حداقل یک چهارم آراء ماخوذه را مجوزی برای نامزدهای انتخاباتی برای راهیابی به مجلس می دانست. با این حال به علت تشکیک شورای نگهبان در صحت و سلامت انتخابات، آراء ۲ نفر از منتخبین مورد تایید قرار نگرفت و با وجود انصراف آیت الله هاشمی رفسنجانی از لیست نمایندگان تایید شده، مرحله دوم انتخابات برای انتخاب ۳ نماینده باقی مانده برگزار شد.
اختلافات بین شورای نگهبان و وزارت کشور در این دوره از انتخابات نیز به دلایل مختلف قوت یافت. پیش از انتخابات، شورای نگهبان در فرآیند نظارت استصوابی ۶۶۹ نفر را رد صلاحیت کرد و این در حالی بود که هیئت های اجرایی پیش از آن فقط ۳۰۲ نفر از این افراد را رد صلاحیت کرده بودند. از نظر شورای نگهبان ۲۱۰ نفر از رد صلاحیت شده ها توسط این نهاد به علت وابسته یا هوادار گروه های غیرقانونی بودن تایید نشدند؛ اما بر اساس استعلام وزارت کشور از وزارت اطلاعات و دادستانی انقلاب، در پرونده هیچ یک از آنها هیچ سوء سابقه ای ثبت نشده بود. همچنین برخی از افراد مذکور خارج از مهلت قانونی شورای نگهبان رد صلاحیت شدند و این نکته نیز با اعتراض مسئولان ستاد انتخابات روبه رو شد. این اعتراضات باعث شد که مسئله از طریق رهبر انقلاب به مراجع قانونی واگذار شود و مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان مرجع تصمیم گیرنده نظر شورای نگهبان را تایید کرد.
اختلاف دیگر شورای نگهبان و وزارت کشور درباره نحوه شمارش آراء بود. وزارت کشور به شمارش رایانه ای آراء به علت کاهش هزینه و افزایش سرعت در رای شماری و اعلام نتایج اعتقاد داشت، اما شورای نگهبان با وجود موافقت اولیه، سه روز مانده به انتخابات در ابلاغیه ای با این موضوع مخالفت کرد. با وجود آنکه رای ها به علت ابلاغیه شورای نگهبان دستی شمرده شد، وزارت کشور سعی کرد به این امر سرعت داده و نامزدهای منتخب شهر تهران ۴ روز پس از انتخابات اعلام شدند.
اگرچه وزارت کشور انتخابات مجلس ششم را سالم ترین انتخابات پس از انقلاب دانست؛ هیات های نظارت شورای نگهبان اعلام کردند که به علت شکایات واصله، یک سوم آراء تهران باید بازشماری شود. شورای نگهبان طی اعلامیه ای در صدا و سیما شکایت های زیاد را حاکی از ناسالم بودن انتخابات و وجود تخلفات شمرد، اما وزارت کشور این موضوع را شبهه افکنی و گسترش تشویش اذهان عمومی خواند. پس از کشمکش های فراوان و تاخیر طولانی مدت شورای نگهبان برای اعلام نتایج نهایی انتخابات، آیت الله جنتی در نامه ای به رهبر انقلاب طلب راهنمایی کرد. آیت الله سیدعلی خامنه ای در پاسخ به شورای نگهبان اعلام کرد که صندوق هایی که مخدوش بودن آنها از نظر شورای نگهبان اثبات شده است ابطال گردد و به جز صندوق های مذکور نتیجه قطعی انتخابات اعلام شود. در نتیجه دو روز پس از دریافت پاسخ، شورای نگهبان با ابطال ۵۳۴ صندوق(۷۲۶۲۶۶رای)، پذیرش ۲۸ نفر از ۳۰ نفر منتخب را اعلام کرد.
در ششمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از میان ۶۸۵۳ ثبت نام کننده، تعداد ۵۰۸۳ نفر از ۲۰۷ حوزه انتخابیه برای کسب ۲۹۰ کرسی نمایندگی مجلس تایید طلاحیت شدند. از مجموع ۳۸٬۷۲۶٬۴۳۱نفر واجد شرایط رای دادن، ۲۶٬۰۸۲٬۱۵۷ نفر، در انتخابات شرکت کردند. که مشارکت ۶۷.۳۵ درصدی را رقم زدند.
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس ششم و نتایج آن (با تمرکز انتخابات تهران)
با وجود اختلافات بر سر نظارت استصوابی شورای نگهبان در این دوره از اختلافات، دامنه تایید صلاحیت ها نسبت به مجلس پنجم چنان گسترده بود که هیچ یک از احزاب سیاسی از جمله جناح چپ(اصلاح طلب) و ملیون(نهضت آزادی و ملی مذهبی ها) انتخابات را تحریم نکردند. علیرغم رد صلاحیت برخی از نامزدهای چپ مانند اعضای جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، نامزدهای ملی مذهبی همچون علیرضا رجایی در تهران و رحمان کارگشا در اراک توسط شورای نگهبان تایید صلاحیت شدند. با این حال با ابطال ۷۰۰ هزار رای در تهران و ابطال رای گیری در اراک هر دو این افراد از ورود به مجلس بازماندند.
با وجود آنکه جامعه روحانیت در این دوره نیز محور اصلی جناح راست بود، گروه های دیگر این جناح مانند جمعیت موتلفه اسلامی، جامعه اسلامی پژوهشگران، جامعه اسلامی دانشگاهیان و گروه های نوظهوری چون جمعیت ایثارگران، حزب استقلال ایران و حزب تمدن اسلامی لیست های جداگانه ارائه دادند.
در مقابل اما مجمع روحانیون مبارز دیگر محور جناح چپ نبود و به جز مجمع اسلامی بانوان به دبیر کلی فاطمه کروبی، تشکل های دیگر به صورت مستقل در انتخابات شرکت کردند. از جمله این تشکل ها می توان به مشارکت، همبستگی، تحکیم وحدت و سازندگی- که با وجود سرچشمه از جناح راست به تدریج به سمت جناح چپ نزدیک شده بود- اشاره کرد.
در تلاش برای ارائه لیست ائتلافی، جبهه دوم خرداد مرکب از ۱۴ تشکل اصلاح طلب( مجمع محققین و مدرسین، مجمع نیروهای خط امام، مجمع نمایندگان ادوار مجلس، انجمن اسلامی مهندسان ایران، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه های تهران، انجمن اسلامی معلمان ایران، انجمن اسلامی جامعه پزشکی ایران، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، مجمع نمایندگان خط امام مجلس، انجمن اسلامی فارغ التحصیلان هند، مجمع اسلامی کارمندان، مجمع آذری های ایران اسلامی، مجمع حزب الله مجلس و دفتر تحکیم وحدت) در ابتدا کوشید با دیگر گروه های همسو مانند مجمع روحانیون مبارز، جبهه مشارکت اسلامی، حزب کارگزاران سازندگی، حزب اسلامی کار، حزب همبستگی، خانه کارگر، مجمع اسلامی بانوان و جمعیت زنان انقلاب اسلامی لیست واحدی اعلام کند. اما از آنجایی که این موضوع دور از ذهن به نظر می رسید؛ تصمیم بر آن شد که “جبهه نیروهای خط امام و مدافعین دوم خرداد” یک لیست، ” جبهه معتدل دوم خرداد” (شامل کارگزاران، همبستگی، خانه کارگر، حزب اسلامی کار و چند گروه میانه رو دیگر) فهرست دوم، مجمع روحانیون و مجمع اسلامی بانوان فهرست سوم و جبهه مشارکت و دفتر تحکیم وحدت هرکدام یک لیست جداگانه ارائه دهند. اما در نهایت در آستانه برگزاری انتخابات، لیست های متعددی از طرف گروه های اصلاح طلب اعلام شد.
دو حزب میانه رو نیز پیش از انتخابات مجلس ششم اعلام موجودیت کردند. نخست حزب اعتدال و توسعه که با نظر مساعد آیت الله هاشمی رفسنجانی و حجت الاسلام روحانی و به دبیرکلی محمدباقر نوبخت در پاییز ۱۳۷۸ ایجاد شد. حزب دیگر چکاد آزاداندیشان بود که بر اساس مرامنامه اش بیشتر به جناح راست نزدیک بود تا جناح چپ.
دفتر تحکیم وحدت که انتخابات مجلس چهارم و پنجم را تحریم کرده بود، در این دوره لیست ۱۷ نفره ای ارائه داد که فاطمه حقیقتجو، علیاکبر موسوی خوئینیها و میثم سعیدی سه نامزد اختصاصی این لیست از جانب جبهه مشارکت و مطبوعات دوم خردادی حمایت شدند. دیگر نامزد اختصاصی آنها فریبا داودی مهاجر بود که فقط مورد حمایت جامعه زنان انقلاب اسلامی بود. علیاکبر محتشمیپور با وجود آنکه از رهبران کلیدی دفتر تحکیم وحدت بود مورد حمایت دفتر تحکیم قرار نگرفت چرا که نسبت به تحولات و گرایش این گروه به سمت نهضت آزادی و ملی مذهبی ها بدبین بود.
همه گروه های سیاسی در این دوره از انتخابات، مردم را به شرکت در انتخابات تشویق کردند. حتی ۶ تن از اصلاح طلبان رد صلاحیت شده شامل عباس عبدی، حمیدرضا جلاییپور، هاشم آقاجری، محمدجواد مظفر، احمد زیدآبادی و کاظم شکری در اطلاعیه ای از مردم برای حضور در انتخابات دعوت کردند. عده ای از گروه های اصلاح طلب تصمیم داشتند نام حجت الاسلام عبدالله نوری که به عنوان مدیرمسئول روزنامه خرداد در زندان بود و از طرف شورای نگهبان رد صلاحیت شده بود، را در لیست خود به عنوان سرلیست قرار دهند؛ اما نوری از طریق پیامی از زندان آنها را از این کار منع کرد. نهضت آزادی و ملی مذهبی ها نیز که با رد صلاحیت اغلب کاندیداهای خود از جمله ابراهیم یزدی، عزت الله سحابی، حبیبالله پیمان، هاشم صباغیان، ابوالفضل بازرگان، محمد و غلامعباس توسلی، محمد بستهنگار، امیر خرم، نرگس طالقانی، اعظم طالقانی و …. رو به رو شده بودند، خواستار شرکت مردم در انتخابات شدند.
از نکات جالب توجه این انتخابات حضور غلامعلی حداد عادل در لیست کارگزاران، محسن رضایی در لیست مجمع روحانیون، مرضیه دباغ و مرضیه وحیددستجردی در لیست همبستگی، حجج اسلام کروبی و محتشمیپور در فهرست جمعیت ایثارگران و عدم حضور آیتالله رفسنجانی در لیست مجمع روحانیون مبارز بود.
انتخابات مجلس ششم در تاریخ ۲۹ بهمن سال ۱۳۷۸ برگزار شد و جناح چپ یا اصلاح طلبان پیروز آن بودند. از جناح راست فقط غلامعلی حداد عادل توانست جز ۳۰ نفر منتخب شهر تهران باشد و هر ۲۹ نفر دیگر از جناح مقابل بودند. بیشترین کاندیداهای مورد حمایت از لیست های مطبوعات دوم خردادی(۲۹ نامزد)، جبهه مشارکت( ۲۷ نامزد) مجمع روحانیون مبارز(۲۰ نامزد)، دفتر تحکیم وحدت، جامعه زنان انقلاب اسلامی و خانه کارگر بود. در مقابل، لیست های جامعه روحانیت مبارز، جمعیت ایثارگران، جامعه اسلامی دانشگاهیان، حزب تمدین اسلامی و چکاد آزاداندیشان به ترتیب کمترین نامزد پیروز در انتخابات را در برداشتند.
بر اساس اطلاعیه ستاد انتخابات کشور، ۳۰ نماینده منتخب شهر تهران عبارت بودند از: محمدرضا خاتمی، جمیله کدیور، علیرضا نوری، محسن آرمین، سیدهادی خامنهای، محسن میردامادی، مجید انصاری، بهزاد نبوی، احمد بورقانی، سهیلا جلودارزاده، داود سلیمانی، احمد پورنجاتی، الهه کولایی، علی شکوریراد، سیدعلیاکبر موسوی خوئینیها، وحیده طالقانی، محسن صفایی فراهانی، میثم سعیدی، سیدشمسالدین وهابی، فاطمه حقیقتجو، بهروز افخمی، محمد نعیمیپور، ابوالقاسم سرحدیزاده، فاطمه راکعی، مهدی کروبی، سیدمحمود دعایی، الیاس حضرتی، حجت الاسلام محتشمیپور، حداد عادل و علیرضا محجوب
۸۶ روز پس از اعلام نتایج توسط وزارت کشور، شورای نگهبان لیست ۲۸ نفره متفاوتی را به عنوان منتخبین شهر تهران اعلام کرد که بر أساس آن علیرضا رجایی، رسول منتخب نیا و الیاس حضرتی در لیست ۳۰ نفره قرار نداشته و حذف شدند. فهرست شورای نگهبان ۲۴ جا به جایی داشت که مهم ترین آن حذف علیرضا رجایی تنها نامزد پیروز ملی مذهبی ها و جایگزینی آن با غلامعلی حداد عادل- که در ردیف ۳۳ام قرار داشت- بود. همچنین آیت الله رفسنجانی از ردیف ۳۰ام به جایگاه ۲۰ ام صعود کرده بود و در آن دوران که نقد به آیت الله هاشمی رفسنجانی و دولت سازندگی یکی از محورهای مهم جناح چپ در تبلیغات انتخاباتی بود، این اقدام شورای نگهبان مورد انتقاد شدید این جناح قرار گرفت.
در نتیجه شرایط شکل گرفته، آیتالله هاشمی طی اطلاعیه ای از پذیرش نمایندگی تهران انصراف داد. حذف علیرضا رجایی و جایگزینی غلامعلی حداد عادل نیز مورد انتقاد ستاد انتخابات کشور و افراد و گروه هایی چون تحکیم وحدت قرار گرفت؛ چنانکه موسوی خوئینیها، نماینده منتخب دفتر تحکیم، به حداد عادل توصیه کرد به عنوان یک چهره دانشگاهی و فرهنگی به پاس احترام به آرای مردم از نمایندگی مجلس استعفا دهد و محمدرضا خاتمی در اعتراض به این جا به جایی گفت:” ما با هرکسی که با دوپینگ وارد مجلس شده باشد، برخورد می کنیم”. تهدید وی در جریان بررسی اعتبارنامه حداد عادل نمایان شد، چراکه او آخرین نماینده ای بود که اعتبارنامه اش تصویب شد.
در تاریخ ۱۰ تیرماه ۱۳۷۹، مرحله دوم انتخابات تهران برگزار شد و طی آن حجت الاسلام محتشمیپور و الیاس حضرتی به مجلس راه یافتند. علیرضا محجوب نیز در انتخابات میان دوره ای در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۳۸۰ توانست به عنوان نماینده مجلس انتخاب شود.
به لحاظ آماری، از مجلس ششم تا مجلس دهم تعداد نمایندگان زن سیر نزولی پیدا کرد. در این مجلس ۶ نماینده از شهر تهران حضور داشتند که عبارت بودند از سهیلا جلودارزاده، فاطمه حقیقتجو، فاطمه راکعی، وحیده علائی طالقانی، جمیله کدیور و الهه کولایی. ۷ نماینده دیگر زن از شهرهای ارومیه( شهربانو امانی)، مشهد( فاطمه خاتمی)، شیراز( طاهره رضازاده)، دشتستان (حمیده عدالت)، اصفهان( اکرم منصوریمنش) اسلام آباد غرب( اعظم ناصریپور) و خلخال( مهرانگیز مروتی) بودند. البته لازم به ذکر است که تعداد کاندیداهای زن انتخابات مجلس ششم بیشتر از دوره های پیشین بود، چنانکه بسیاری از آنان در لیست های انتخاباتی مورد حمایت احزاب و تشکل های سیاسی حضور داشتند.
تعداد نمایندگان روحانی مجلس ششم نسبت به مجالس قبلی، کاهش چشم گیری داشت. بر خلاف مجالس پیشین که هر کدام شامل بیش از ۱۰ روحانی نماینده از شهر تهران بودند ، این دوره فقط ۵ روحانی( حجج اسلام مجید انصاری، سیدهادی خامنهای، سیدمحمود دعایی، مهدی کروبی و سیدعلیاکبر محتشمیپور) از این شهر راهی مجلس شدند. در کل نیز تعداد ۳۵ نماینده روحانی وارد مجلس ششم شدند.