اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در حالی شکل گرفت که تلاش های بین المللی برای آزادی گروگان های آمریکایی پس از تسخیر سفارت آمریکا بالا گرفته بود و هیات های مختلفی برای رایزنی به تهران می آمدند. به فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تاسیس نظام جمهوری اسلامی، انتخابات نماینگان مجلس خبرگان قانون اساسی، همه پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاست جمهوری، در تاریخ ۲۴ اسفند سال ۱۳۵۸ انتخابات اولین مجلس شورای اسلامی برگزار شد. در اولین گام برای برگزاری انتخابات، قانون انتخابات مجلس توسط وزارت کشور تدوین و در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۵۸ منتشر شد. دو ماده از قانون تصویب شده اعتراضهایی را برانگیخت: اول ماده ۴ که انتخاب نمایندگان را بر اساس اکثریت مطلق میدانست و دیگری ماده ۷ که در صورت عدم تحقق اکثریت مطلق، به دو مرحله ای شدن انتخابات حکم می داد. برخی از فعالان سیاسی در آن دوران این مواد را باعث انحصاری و محدود کردن مجلس به گروهی خاص از جمله جناح های اسلامی و حذف گروه های غیرمذهبی می دانستند؛ چراکه اقلیت هایی که کمتر از ۵۰ درصد رای می آوردند نمی توانستند به مجلس راه یابند. در مقابل اکثر اعضای شورای انقلاب، شورای نگهبان و دیگر مسئولان وقت به دفاع از مواد مطرح شده به ویژه انتخابات دو مرحله ای می پرداختند.
در میان رسانه ها، روزنامه جمهوری اسلامی و صداوسیما موافق انتخابات دو مرحله ای و کیهان و اطلاعات منتقد آن بودند. در بین احزاب و گروه ها مجاهدین خلق، حزب توده، جنبش مسلمانان مبارز، جامعه زنان انقلاب اسلامی، جبهه ملی ایران، جمعیت هدایت و مراقبت از انتخابات، نهضت پاسداری از انقلاب اسلامی، حزب کارگران سوسیالیست و چندین گروه دیگر مخالف انتخابات دو مرحله ای و احزاب جمهوری اسلامی، مجاهدین انقلاب اسلامی، سازمان فجر اسلام و برخی از ملّیون حامی انتخابات دو مرحله ای بودند. در نهایت پس از کشمکش های فراوان و با تصویب شورای انقلاب، انتخابات مجلس اول دو مرحله ای برگزار شد.
شرایط انتخاب کنندگان در اولین دوره انتخابات مجلس طبق قانون عبارت بود از: ۱. تابعیت ایران ۲. داشتن ۱۶ سال سن ۳. عدم محجوریت
انتخاب شوندگان نیز باید دارای شرایطی می بودند: ۱. تابعیت ایران ۲. حداقل سن ۲۵ سال و حداکثر ۷۵ سال ۳. عدم اشتهار به فساد و نادرستی ۴. اعتقاد به نظام جمهوری اسلامی ۵. ابراز وفاداری به قانون اساسی ۶. سواد خواندن و نوشتن به حد کافی.
همچنین افراد مشخصی نمی توانستند در انتخابات شرکت کنند: ۱. اقدام کنندگان علیه انقلاب و اساس جمهوری اسلامی که حکم محکومیت آنها صادر شده بود ۲. محرومان از حقوق اجتماعی ۳. محجوران و ورشکستگان به تقصیر ۴. نخست وزیران، وزیران، معاونان وزرا، استانداران، سفرا، نمایندگان مجلسین، اعضای ساواک منحله، اعضای انجمن های شهر و شهرستان و وابستگان نزدیک رژیم سابق از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تا بهمن ۱۳۵۷ و کسانی که بر اساس اسناد موجود، با ساواک منحله ارتباط یا همکاری داشتند. ۵. اعضای هیات اجرایی و انجمن نظارت بر فرمانداران و بخشداران در حوزه ماموریت خود.
با تصویب شورای انقلاب انتخابات بین نامزدها (و نه احزاب و فهرستهای انتخاباتی) و در حوزههای انتخابیه جداگانه برگزار میشد که هر حوزه انتخابیه معمولاً از یک شهرستان تشکیل میشد. برای پیروزی در انتخابات کسب اکثریت مطلق (۵۰٪ به علاوه یک رأی) برای هر کاندیدا لازم بود و اگر این اکثریت حاصل نمیشد انتخابات به مرحله دوم میکشید.
حدود ۱۹۰۰ نفر برای کسب ۲۷۰ کرسی مجلس از ۱۹۳ حوزه انتخابیه در این اولین دوره انتخابات مجلس ثبت نام کردند که از آن میان ۵۴۰ نفر نامزد نمایندگی از تهران و مابقی کاندیداهای سایر شهرهای کشور بودند.
آزادترین انتخابات پارلمانی جمهوری اسلامی
حدود و چگونگی فعالیت احزاب و گروه های سیاسی نیز دو هفته به انتخابات مشخص شد و براساس آن همه احزاب و گروه ها امکان شرکت در انتخابات را داشتند به جز آنهایی که مشی مسلحانه را قبول داشتند یا همچنان دست به اقدامات مسلحانه می زدند. همه احزاب باید مرام نامه خود را به وزارت کشور تحویل می دادند تا بتوانند اجازه فعالیت رسمی در چهارچوب قانون اساسی را دریافت کنند؛ این در حالی است که مناقشاتی بر سر نامزدی کسانی که به قانون اساسی رای نداده بودند نیز وجود داشت. انتخابات مجلس اول شورای اسلامی به لحاظ تنوع حضور کاندیداها که نتیجه عدم وجود نظارت استصوابی شورای نگهبان بود، “آزاد ترین انتخابات پارلمانی جمهوری اسلامی” نام گرفته است. در آن دوران ۶ فقیه شورای نگهبان از جمله آیت الله محمدرضا مهدوی کنی، آیت الله عبدالرحیم ربانی شیرازی، آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی، آیت الله غلامرضا رضوانی، آیت الله یوسف صانعی و آیت الله احمد جنتی از طرف امام خمینی برای نظارت بر قوانین مجلس انتخاب شده بودند؛ ولی از آنجا که ۶ حقوقدان شورای نگهبان باید توسط مجلس انتخاب میشدند، شورای نگهبان به صورت ناقص شکل گرفته و نمی توانست بر مجلس اول نظارت کند.
بنا بر اعلام وزارت کشور وقت، حدود دوهزار نفر برای اولین دوره انتخابات مجلس نامزد شدند که ۵۴۰ نفر آنها از پایتخت بودند. همه گروه های سیاسی به جز برخی گروه های سیاسی کوچک که انتخابات را تحریم کردند، در انتخابات شرکت و اعلام موضع کردند. تشویق گروه های مختلف برای شرکت گسترده هواداران خود در اتتخابات موجب شد حدود ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر به پای صندوق های رای بیایند. انتخابات در سه دوره برگزار شد، که در دوره اول در حوزه تهران، ۱۸ نفر با کسب اکثریت مطلق وارد مجلس شدند، در دوره دوم در تاریخ ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۵۹، ۱۲ نفر دیگر از نمایندگان تهران برگزیده شدند و در دوره سوم که انتخابات میان دوره ای بود، به علت شهادت یا استعفای ۱۱ نفر از نمایندگان تهران، ۱۱ نفر دیگر در سال های ۶۰ و ۶۱ جایگزین آنان شدند. در میان ۴۱ نفر نماینده تهران در مجلس، ۴ زن و ۱۳ روحانی راهی پارلمان شدند.
گروه ها، ائتلاف ها و افراد پیروز انتخابات (با تمرکز نتایج تهران)
به طور کلی اولین دوره انتخابات مجلس بیش از آنکه موجب یکپارچگی گروه های سیاسی باشد، بیشتر موجب پراکندگی و شکل گیری گروه های کوچک شد. با وجود آنکه گروه ها و احزاب سیاسی به دلیل احتمال کمِ پیروزی حزب خاصی در انتخابات، تصمیم به وحدت و ائتلاف گرفته بودند؛ در عمل به علت مواضع مختلف سیاسی در مسائل مختلف نتوانستند ائتلاف های موفقی شکل دهند. برای مثال قرار بود ائتلافی به رهبری آیت الله سید رضا زنجانی، بنیان گذار نهضت مقاومت، بین همه احزاب به جز حزب جمهوری اسلامی، حزب توده، سازمان مجاهدین خلق و سازمان چریک های فدایی خلق شکل بگیرد که پس از چند جلسه مذاکره، منتفی شد.
تنها ائتلاف موفق، ائتلاف حزب جمهوری اسلامی با جامعه روحانیت مبارز، مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان ایران، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن های اسلامی شهرری و بنیاد الهدی بود. لیست نهایی اعلام شده شهر تهران برای انتخابات مجلس توسط ائتلاف فوق شامل ۳۰ نفر بود: ۱. سعید امانی همدانی ۲. سیدحسن آیت ۳. محمدجواد باهنر ۴. حسن ابراهیم حبیبی ۵. نجفقلی حبیبی ۶. فخرالدین راضی ۷. محمدجواد حجتی کرمانی ۸. سیدعلی خامنه ای ۹. سیدمحمد خوئینی ها ۱۰. گوهرالشریعه دستغیب ۱۱. محمدعلی رجایی ۱۲. سیدرضا رضوی ۱۳. مهدی شاه آبادی ۱۴. حبیب الله عسگر اولادی ۱۵. هادی غفاری ۱۶. حسین کمالی ۱۷. سید اسدالله لاجوردی ۱۸. سید محمد باقر حسینی لواسانی ۱۹. محمد مبلغی (اسلامی) ۲۰. محسن مجتهد شبستری ۲۱. عبدالمجید معادیخواه ۲۲. علی اکبر معین فر ۲۳. محمدکاظم موسوی بجنوردی ۲۴. احمد مولایی ۲۵. علی اکبر ناطق نوری ۲۶. سیف الله وحیددستجردی ۲۷. علی اکبر ولایتی ۲۸. محمدعلی هادی نجفی ۲۹. فرشته هاشمی ۳۰. اکبر هاشمی رفسنجانی
لیست هیئت موئتلفه در مجلس که بسیار شبیه لیست حزب جمهوری اسلامی بود، عبارت بود از : ۱. حسن آیت ۲. محمدجواد باهنر ۳. مریم بهروزی ۴. حسن حبیبی ۵. علی نقی حبیبی ۶. فخرالدین حجازی ۷. محمدجواد حجتی کرمانی ۸. سیدعلی خامنه ای ۹. علی دانش منفرد ۱۰. وحید دستجردی ۱۱. گوهرالشریعه دستغیب ۱۲. محمدعلی رجایی ۱۳. عبدالکریم سروش ۱۴. هادی غفاری ۱۵. محمود کاشانی ۱۶. سید محمدباقر لواسانی ۱۷. جواد منصوری ۱۸. سید محمد موسوی خوئینی ها ۱۹. علی اکبر ناطق نوری ۲۰. علی اکبر ولایتی ۲۱. اکبر هاشمی رفسنجانی ۲۲. محمد علی هادی
نهضت آزادی نیز با نام گروه “همنام” ( تلخیص ” هیات معرفی نامزدهای انتخابات مجلس” )، جبهه ملی ایران، و دفتر هماهنگی همکاری های مردم با رییس جمهور که مورد حمایت بنی صدر بود نیز هرکدام لیست جداگانه ای برای انتخابات مجلس ارائه دادند. همچنین گروه های چپ از جمله حزب توده، سازمان پیکار و سازمان مجاهدین خلق ( تحت عنوان شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی خواه) برای شرکت در انتخابات اقدام کردند. حزب توده برای ائتلاف با همه سازمان ها و گروه های سیاسی وفادار به انقلاب آمادگی اعلام کرد، اما هیچ کس از دعوت آنها استقبال نکرد. این گروه و سازمان چریک های فدایی خلق و برخی تشکل های دیگر پس از رد صلاحیت نامزدهایشان در انتخابات مجلس به نهادهای سیاسی اعتراض کردند و با این پاسخ آیت الله مهدوی کنی، سرپرست وقت وزارت کشور مواجه شدند که به دلیل قید التزام به اسلام در قانون انتخابات، کسانی که صراحتا خود را مارکسیست و کمونیست اعلام کرده اند نمی توانند نامزد انتخابات باشند. بنابراین حزب توده در فاصله سه روزه تا انتخابات دست به حمایت از برخی نامزدهای حزب جمهوری اسلامی و سازمان مجاهدین خلق همچون حسن حبیبی، حجتی کرمانی، موسوی خوئینی ها، سرحدّی زاده، عزت الله سحابی، گلزاده غفوری، مسعود رجوی، پروانه فروهر و …. زد.
در کنار گروه های مورد توجه فوق، گروه های دیگری چون “ائتلاف ملی”، “جامعه روحانیت متعهد، ائتلاف انتخاباتی نیروهای متعهد به انقلاب اسلامی ملت ایران”، “حزب دمکرات کردستان”، “حزب کارگران سوسیالیست”، “سازمان نظامیان متعهد اسلامی و افسران ملی”، “میهن دوستان”، “کانون بازنشستگان کشوری”، “تعاون فلسطین” و….. هرکدام لیست های مورد نظر خود را برای مجلس اعلام کردند. در مجموع، رسانه ها گروه های شرکت کننده در انتخابات را به سه دسته ” نیروهای مذهبی”، “ملی” و ” گروه های چپ” دسته بندی کردند. در راس نیروهای مذهبی، حزب جمهوری اسلامی و گروه های موتلف با آن و در راس ملی ها دفتر همکاری های مردم با رییس جمهور، نهضت آزادی و جبهه ملی قرار داشتند. همچنین مهم ترین گروه های شکل دهنده چپ ها احزاب توده، چریک فدایی خلق و سازمان پیکار بودند.
در نخستین مرحله انتخابات در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۵۸، ۹۷ نفر از کاندیداها موفق به کسب اکثریت مطلق آرا در سراسر کشور شدند. در تهران نیز ۱۸ نفر با کسب اکثریت مطلق آراء به مجلس وارد شدند. ۱۱ نفر از ائتلاف بزرگ، ۵ نفر از همنام و ۲ نفر از دفتر همکاری های مردم با رییس جمهور در این گروه ۱۸ نفره قرار داشتند که عبارت بود از : ۱. فخرالدین حجازی ۲. مهدی بازرگان ۳. ابراهیم حبیبی ۴. علی اکبر معینی فر ۵. سید علی حسینی خامنه ای ۶. محمدجواد حجتی کرمانی ۷. محمد جواد باهنر ۸. حسن آیت ۹. علی گلزاده غفوری ۱۰. هادی غفاری ۱۱. سید محمد خوئینی ها ۱۲. محمدعلی رجایی ۱۳. علی اکبر ناطق نوری ۱۴. اکبر هاشمی رفسنجانی ۱۵. ابراهیم یزدی ۱۶. اعظم علائی طالقانی ۱۷. مصطفی چمران ۱۸. عزت الله سحابی
دومین مرحله انتخابات در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹ برگزار شد و پای ۱۳۷ نماینده دیگر را به مجلس باز کرد. از جمله ۱۲ نفر باقیمانده از لیست تهران: ۱. محسن مجتهد شبستری ۲. گوهرالشریعه دست غیب ۳. علی اکبر ولایتی ۴. کاظم سامی ۵. یدالله سحابی ۶. محمدباقر لواسانی ۷. محمدعلی هادی نجف آبادی ۸. عبدالمجید معادیخواه ۹. حبیب الله عسگر اولادی ۱۰. محمدکاظم موسوی بجنوردی ۱۱. هاشم صباغیان ۱۲، مهدی شاه آبادی. از این میان ، ۹ نفر از لیست ائتلاف بزرگ، ۲ نفر از لیست گروه همنام و ۱ نفر از لیست گروه جاما و دفتر همکاریهای مردم با رییس جمهور بودند.
از میان نمایندگان پیروز مجلس تهران پس از مدتی ۶ نفر به شهادت رسیدند که عبارت بودند از ۱. حسن آیت ۲. مصطفی چمران ۳. سیدمحمد باقر لواسانی ۴. مهدی شاه آبادی ۵. محمدجواد باهنر ۶. محمد علی رجایی. علاوه بر شهید رجایی، باهنر و عبدالمجید معادیخواه که پیش از شهادت به علت حضور در هیئت دولت از حضور در مجلس استعفا دادند، افرادی چون سیدعلی خامنه ای، حبیب الله عسگر اولادی، عبدالمجید معادیخواه، علی اکبر ناطق نوری، علی اکبر ولایتی نمایندگان مستعفی مجلس به علت تصدی پست در دولت بودند. همچنین گلزاده غفوری به علت غیبت طولانی از ساعات رسمی مجلس ازجمله نمایندگان مستعفی مجلس به شمار می رود.
احزاب پیروز انتخابات مجلس اول، حزب جمهوری اسلامی با ۲۳ نماینده مجلس و جامعه روحانیت با ۲۲ نماینده منتخب بودند ؛ درحالی که از گروه هایی چون حزب توده و جبهه ملی کسی نتوانست به مجلس راه یابد. در مجموع از لیست ۱۸ نفره گروه همنام، ۹ نفر به مجلس راه پیدا کردند که از این تعداد، ۴ نفر از جمله مهدی بازرگان، مصطفی چمران، یدالله سحابی و هاشم صباغیان نمایندگان اختصاصی لیست همنام بودند. همچنین ۳ نفر از لیست جنبش مسلمانان مبارز، از لیست جاما ۵ نفر و۲ نفر از لیست شورای معرفی کاندیداهای انقلابی و ترقی خواه در همپوشانی با لیست های دیگر وارد مجلس شدند.
آمار، مجلس اول شورای اسلامی را یکی از جوان ترین مجلس ها و مجلسی با بیشترین حضور روحانیون (۱۶۴ نفر) نسبت به مجلس های پس از خود به ثبت رسانده است. تعداد ۴ نماینده زن وارد مجلس اول شدند که عبارت بودند از: مریم بهروزی، گوهرالشریعه دستغیب، عاتقه صدیقی و اعظم طالقانی. در مجموع با ۴ دوره انتخابات میان دوره ای تعداد نمایندگان مجلس اول به ۳۲۷ نفر رسید.