سومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در فروردین ماه ۱۳۶۷ برگزار شد، دو موضوع مهم پیش از انتخابات مجلس سوم شرایط انتخابات را تحت تاثیر قرار داد. اولین موضوع انحلال دو حزب جمهوری اسلامی و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و دیگری اختلاف نظر گسترده بین شورای نگهبان و وزارت کشور بود. این دو نهاد بر سر سه مسئله ” انتخاب اعضای معتمدین هیات های اجرایی”، ” تایید صلاحیت نامزدها” و ” تایید صندوق های رای و نتایج نهایی برخی حوزه های انتخابیه از سوی هیئت نظارت” تفاوت عقیده داشتند. یکی از مهم ترین مصداق های این اختلاف، انتخاب معتمدین شهر تهران بود که شدت یافت و حتی وساطت رییس جمهور وقت، آیت الله سید علی خامنه ای، نتوانست آن را پایان دهد. بنابراین موضوع توسط وزارت کشور به امام خمینی گزارش شد و از طریق فرزندشان حجت الاسلام سید احمد خمینی بین شورای نگهبان و وزارت کشور وساطت شده و مسئله فیصله یافت. اختلاف دیگر بحث صلاحیت قانونی نهاد مسئولِ رد یا تایید صلاحیت کاندیداها بود. شورای نگهبان بر اساس اصل ۹۹ قانون اساسی که عبارت بود از ” نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آرای عمومی و همه پرسی بر عهده شورای نگهبان است.” اعتقاد داشت نظارت بر صلاحیت کاندیداها هم وظیفه این شورا است. از طرف دیگر وزارت کشور با استناد به قانون انتخابات، هیات های اجرایی را مسئول تشخیص صلاحیت کاندیداها می دانست و معتقد بود تنها نظارت و بازبینی صلاحیت کاندیداهایی که توسط هیات اجرایی تایید نشده اند بر عهده شورای نگهبان است. ستاد انتخابات وزارت کشور که این اختلافات را باعث تاخیر در برگزاری انتخابات و فشار نظامی بیشتر رژیم صدام می دانست ، سعی کرد با تامین نظر شورای نگهبان به این اختلافات پایان دهد. از جمله کسانی که بر سر صلاحیت آنها اختلاف بود حجت الاسلام مرتضوی رضوی، آیت الله اسدالله بیات و فاطمه چهل امیرانی(همسر شهید حمید باکری) بودند که توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.
پس از برگزاری انتخابات در فروردین ماه ۱۳۶۷ سومین اختلاف بین هیات های اجرایی و شورای نگهبان شکل گرفت. ۲۶ روز پس از برگزاری مرحله اول انتخابات مجلس سوم و با وجود اعلام نتایج انتخابات توسط وزارت کشور، شورای نگهبان اعلام کرد که فقط نتیجه ۴۵ حوزه انتخاباتی را پذیرفته است و بقیه باید بازشماری شوند. در نتیجه این اختلاف، امام خمینی هیاتی مرکب از دو نفر اعضای شورای نگهبان، دو نفر از وزارت کشور و یک نفر نماینده خود( حجت الاسلام محمدعلی انصاری) برای بررسی موضوع تشکیل داد. پس از بررسی ها، نمایندگان وزارت کشور و امام خمینی صحت انتخابات در حوزه های مورد اختلاف را تایید کردند، اما شورای نگهبان همچنان از اعلام نتایج نهایی انتخابات سرباز زد تا مرحله دوم انتخابات انجام شود. در نتیجه امام خمینی در نامه ای به شورای نگهبان صحت انتخابات را تایید و از آنها خواست تا تلاش کنند مرحله دوم انتخابات سر موعد انجام شود. بنابراین شورای نگهبان با پادرمیانی امام خمینی نتایج نهایی انتخابات و صحت آن را اعلام کرد. بر اساس خاطرات حجت الاسلام علی اکبر ناطق نوری، در اختلاف بین این دو نهاد ، شورای نگهبان خواستار بازشماری صندوق های تهران بود در حالی که وزارت کشور شورای نگهبان را به جناحی بودن- طرفداری از جامعه روحانیت مبارز و گروه های همفکر آن- متهم می کرد.
در مجموع از ۱۹۳ حوزه انتخابیه برای کسب ۲۷۰ کرسی نمایندگی مجلس سوم، ۱۹۰۶ نفر ثبت نام کردند که صلاحیت ۱۶۱۵ نفر از آنها به تایید مراجع قانونی رسید. در تهران ۲۲۰ نفر برای انتخابات ثبت نام کردند که صلاحیت ۸۰ نفر آنها توسط هیات های اجرایی رد شد. در بازبینی شورای نگهبان ۲۵ نفر از ۸۰ نفر مذکور، تایید صلاحیت شدند. در نهایت، با انصراف بعضی از نمایندگان، در مجموع ۱۶۲ نفر به عنوان نامزد انتخاباتی شهر تهران در انتخابات شرکت کردند.
انتخابات سومین دوره مجلس شورای اسلامی، در ۱۹ فروردین ۱۳۶۷ و ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۷ برگزار گردید. مشارکت در سراسر کشور ۵۹/۷۲ ٪ و در تهران ۴۳٪ بود. از مجموع ۲۷٬۹۸۶٬۷۳۶ نفر واجد شرایط رای ریزی مجموع ۱۶٬۷۱۴٬۲۸۱ رای معادل ۵۹/۷۲٪ به صندوقها ریخته شد. در مرحلهی اول انتخابات ۱۸۰ نفر و در مرحلهی دوم ۸۲ نفر به مجلس راه یافتند. در انتخابات سراسری مرحلهی اول و دوم، انتخابات پانزده حوزه بنا به دلایلی توسط شورای نگهبان باطل گردید و نیز اعتبارنامهی نمایندهی منتخب حوزهی بروجرد نیز در مجلس رد شد و بدین ترتیب ۱۶ حوزهی مجلس شورای اسلامی فاقد نماینده بودند. بنابراین انتخابات میاندورهای هفتم آبانماه در ۱۶ حوزهی انتخابیه از بین ۱۱۱ داوطلب برگزار گردید. انتخابات میاندورهای ۲۴ آذر ۱۳۶۸ در شش حوزهی انتخابیهی تهران برای ۴ نماینده، و کرج، کاشان، کرمان، کردکوی و بندر ترکمن، کوهدشت و چگنی هر کدام یک نماینده از بین ۷۳ داوطلب برگزار شد. پنج نماینده که از تهران و کاشان میبایست به مجلس راه یابند، باید جایگزین نمایندگانی میشدند که پس از انتخابات ریاستجمهوری دورهی پنجم و تشکیل هیأت وزیران، از نمایندگان مجلس استعفا و به سمتهای دیگر انتخاب شده بودند. کرج به خاطر استعفای نماینده از سمت نمایندگی، در کرمان به جای نمایندهی فوت شده، در کردکوی و کوهدشت نیز به واسطه عدم تأیید صحت انتخابات به وسیله شورای نگهبان به انتخابات میاندورهای کشیده شد.
احزاب اصلی و فعال انتخابات مجلس سوم و نتایج آن (با تمرکز انتخابات تهران)
همانطور که اشاره شد دو حزب مهم فعال در انتخابات های مجلس اول و دوم ، پیش از سومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی منحل شدند. حجت الاسلام حسین راستی کاشانی، نماینده امام خمینی در سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در مهرماه سال ۱۳۶۵، در نامه ای به امام خمینی اعلام کرد که به علت اینکه عده ای از اعضای سازمان به جبهه رفته و عده ای دیگر عازم جبهه اند خواستار استعفای خود و انحلال سازمان است. درخواست وی توسط امام خمینی پذیرفته و بدین ترتیب سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی منحل شد. حزب جمهوری اسلامی نیز دو ماه پیش از انتخابات مجلس سوم به پیشنهاد و درخواست آیت الله سیدعلی خامنه ای، رییس جمهور وقت و آیت الله هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی وقت، و موافقت امام خمینی در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۶۶ تعطیل شد. علت پیشنهاد آنها این بود که در شرایط آن زمان وجود حزب را ضروری ندانسته و تحزب را علتی برای دامن زدن به اختلافات می شمردند. گروه دیگری که دستخوش تغییرات قابل توجهی پیش از انتخابات مجلس سوم شد، جامعه روحانیت مبارز بود. بر اساس سخنان حجت الاسلام موسوی خوئینی ها، تفاوت سلیقه درباره اداره سیاسی کشور و اختلاف بر سر میزان پایبندی و نحوه اجرای مبانی فقهی امام خمینی باعث انشعاب “مجمع روحانیون مبارز” از “جامعه روحانیت مبارز” شد. اعلام رسمی و رسانه ای این انشعاب زمانی انجام شد که جامعه روحانیت مبارز از جای دادن اسامی فخرالدین حجازی، مرتضی الویری و هادی غفاری در لیست انتخاباتی خود سرباز زد.
مجمع روحانیون مبارز با شعار “اسلام برهنگان” و با الویت هایی چون ۱. دفاع از محرومین و مستضعفان و تحقق منشور انقلاب ۲. پشتیبانی از نهادهای اجرایی پیرو خط امام ۳. اقتدار دادن به مجلس با انتخاب صحیح نمایندگان، لیست جداگانه ای ارائه دادند؛ که شامل افرادی چون آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، حجج اسلام مهدی کروبی، حسن روحانی و آقایان مصطفی معین، مرتضی الویری، محمد سلامتی، فخرالدین حجازی و ابراهیم اصغرزاده میشد. نکته جالب توجه اینجاست که شعار “اسلام برهنگان” بر اساس سخنان امام خمینی پیش از انتخابات مجلس سوم شکل گرفت؛ که در آنها امام به دو نوع “اسلام آمریکایی” و “اسلام ناب محمدی” اشاره کرد و اسلام ناب محمدی را “اسلام محرومین”، “اسلام پابرهنگان” و “اسلام مظلومین” و اسلام آمریکایی را اسلام “مرفهین بی درد” و افراد فراری از جبهه و جهاد دانست . بر همین اساس برخی نامزدهای انتخابات تلویحاً یا صراحتا، جناح راست را پیرو اسلام آمریکایی، مرفه بی درد و فراری از جبهه ها می دانستند و در نتیجه، افراد برجسته این جناح مانند آیت الله یزدی نتوانستند در انتخابات خبرگان و انتخابات مجلس رای بیاورند. البته با انتصاب آیت الله یزدی به عنوان فقیه شورای نگهبان توسط امام خمینی، جناح راست توانست موقعیت خود را در سیاست کشور حفظ کند.
لیست نهایی جامعه روحانیت مبارز تهران اشتراکات بسیاری با لیست مجمع روحانیون مبارز داشت و فقط ۱۲ مورد با آن اختلاف داشت. جامعه وعاظ تهران، جامعه اسلامی مهندسین، جامعه زینب (س)، جامعه انجمن اسلامی بازار و اصناف تهران و انجمن اسلامی دانشجویان مجتمع عالی تکنولوژی انقلاب از لیست جامعه روحانیت مبارز تهران حمایت کردند. بر اساس دستور امام خمینی، جامعه روحانیت مبارز، مجمع روحانیون و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم فقط می توانستند در شهر خود اعلام لیست کنند و حق دخالت در کار گروه ها و تشکلات خارج از حوزه انتخابی خود را نداشتند. همچنین ائمه جمعه از معرفی، موضع گیری له یا علیه کاندیداها و استفاده انتخاباتی از تریبون نماز جمعه منع شدند.
در مجموع ۷ گروه و تشکل فعال در انتخابات مجلس سوم شورای اسلامی حضور داشتند: جامعه روحانیت مبارز تهران، مجمع روحانیون مبارز تهران، دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی معلمان ایران، انجمن اسلامی وزارت خانه ها و موسسات دولتی و انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها. در بین این گروه ها خانه کارگر و انجمن اسلامی معلمان ایران در بیشتر شهرهای تهران شعبه داشتند و فعال بودند. همچنین سه گروه خانه کارگر، انجمن اسلامی معلمان ایران و دفتر تحکیم وحدت در تهران ائتلافی به نام ” ائتلاف مستضعفین و محرومین” شکل دادند که از لحاظ فکری به مجمع روحانیون مبارز تهران نزدیک بود و ۲۵ نفر در لیست مجمع، به طور مشترک در لیست این ائتلاف قرار داشتند. در ارائه لیست این ائتلاف محور اصلی خط امام بود و از نظر آنها نامزدهای مورد حمایتشان دارای سه ویژگی اسلام شناسی، تعهد و تخصص بودند.
نهضت آزادی نیز تصمیم داشت در انتخابات مجلس سوم شرکت کند؛ بر این اساس حجت الاسلام محتشمی پور در نامه ای از امام خمینی درباره حضور نهضت آزادی در انتخابات پرسید و امام در نامه ای اینگونه پاسخ داد:” نهضت آزادی برای هیچ امری از امور دولتی یا قانون گذاری یا قضایی صلاحیت ندارند.” بنابراین نهضت آزادی از شرکت در انتخابات مجلس سوم منع شد.
نتیجه سومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، نمادی از پیروزی مجمع روحانیون مبارز در فضای سیاسی آن دوران بود که با شعارهای مساوات و عدالت و دفاع از مستضعفین پا به عرصه گذاشته بود. حدود دو سوم از نمایندگان منتخب برای کسب کرسی های مجلس سوم از اعضای مجمع روحانیون مبارز و یا از احزاب نزدیک به آن بودند. این در حالی بود که جناح راست در مجموع با فرستادن ۱۰۰ نماینده در کشور به مجلس سوم شورای اسلامی، توانست فراکسیون اقلیت را تشکیل دهد. در مرحله اول انتخابات که در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۶۷ برگزار شد، سید محمد اصغری، فخرالدین حجازی، گوهرالشریعه دستغیب، سید محمود دعایی، محمد سلامتی، عباس شیبانی، محمدعلی صدوقی، عاتقه صدیقی، هادی غفاری، مهدی کروبی، حسین کمالی، مصطفی معین نجف آبادی، اکبر هاشمی رفسنجانی و محسن نوربخش امکان حضور در مجلس سوم را یافتند. افراد راه یافته در مرحله دوم انتخابات در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۷ عبارت بودند از: ابراهیم اصغرزاده، مرتضی الویری، محمدرضا باهنر، محمدسعید تسلیمی، نجفقلی حبیبی، مرضیه حدیدچی(دباغ)، عباس دوزدوزانی، سعید رجائی خراسانی، حسن روحانی، عباسعلی عمیدزنجانی، حسین فروتن، مرتضی کتیرایی، حسین مظفری نژاد، سید عبدالواحد موسوی لاری، علی اکبر ناطق نوری و عیسی ولایی. همچنین مریم بهروزی، علی اکبر محتشمی پور و محمدعلی موحدی کرمانی در انتخابات میان دوره ای اول( ۲۴ آذر ۱۳۶۸) و ابوالقاسم سرحدی زاده در انتخابات میان دوره ای دوم( ۱۷ مهر ۱۳۶۹) به مجلس راه یافتند.
از لیست ۳۰ نفره مجمع روحانیون مبارز برای شهر تهران، ۲۶ نفر توانستند پا به مجلس سوم بگذارند؛ در حالی که از لیست جامعه روحانیت مبارز ۱۶ نفر به مجلس راه یافتند که اسامی ۱۰ نفر از آنها با مجمع روحانیون مبارز مشترک بود. خانه کارگر و انجمن های اسلامی دانشجویان و دفتر تحکیم وحدت هم توانستند به خواسته خود در انتخابات مجلس سوم دست یابند، چراکه لیست مورد نظر آنها به جز ناطق نوری و نوربخش با لیست مجمع روحانیون مبارز مشترک بود. اسامی آیت الله هاشمی رفسنجانی و حجت الاسلام مهری کروبی در همه لیست های ارائه شده برای انتخابات حضور داشت. محمود دعایی، مصطفی معین، عاتقه صدیقی و حسین کمالی نیز با حضور در ۵ لیست انتخاباتی محبوب ترین نامزدهای انتخاباتی آن دوره بودند. نکته قابل توجه این دوره از انتخابات، معرفی نامزدهای جدید زن از طرف گروه های مختلف بود که هیچ کدام نتوانستند رای کافی برای حضور در مجلس را به دست بیاورند. برای مثال زهرا عباسی از طرف جامعه روحانیت مبارز، پروین سلیحی و آمنه ظفرقندی از جانب انجمن اسلامی وزارتخانه ها و موسسات دولتی و نجیبه شاه وردی در لیست ائتلاف مستضعفین برای شرکت در انتخابات نامزد شده بودند.
در مجموع ۶ نفر در مجلس سوم از سمت نمایندگی استعفا دادند. آیت الله هاشمی رفسنجانی به علت پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری و حسین کمالی، مصطفی معین، محسن نوربخش و حسین محلوجی به عنوان وزرای او از حضور در مجلس استعفا دادند. دیگر نماینده مستعفی، عبدالمجید شرع پسند، نماینده کرج بود که پس از نطقی در مجلس، استعفای خود را به مجلس ارائه داد. از نکات مهم این مجلس، شرایط شکل گرفته پس از رحلت امام خمینی بود؛ چراکه آیت الله هاشمی رفسنجانی برای حضور در ریاست جمهوری استعفا داد و بین دو گروه چپ و راست در مجلس برای سمت ریاست مجلس رقابت شکل گرفت. اگرچه مهدی کروبی که نماینده اکثریت چپ مجلس بود توانست به این سمت دست یابد، اختصاص ۱۰۰ رای به ناطق نوری، نامزد جناح راست برای ریاست مجلس، نشان داد که در آن دوران مهدی کروبی مانند آیت الله رفسنجانی از حمایت دو جناح برخوردار نبود. مجلس سوم شورای اسلامی تنها مجلس جمهوری اسلامی است که دو رییس مجلس داشته است.
به لحاظ آماری، تعداد نمایندگان روحانی شهر تهران در مجلس سوم همانند مجلس دوم ۱۲ نفر و در کل ۸۵ نفر بودند. نمایندگان زن شهر تهران در مجلس سوم همانند مجلس دوم ۴ نفر بود و هر ۴ نفر همان نمایندگان قبلی بودند که توانستند در سمت خود ابقا شوند.