سخن گفتن درباره سیستم قانونی و حکومتی ترکیه در این روزها چندان آسان به نظر نمیرسد، چرا که در پی چندین رفراندوم برای اصلاح قانون اساسی، تغییرات جزئی و کلی گوناگونی در سیستم موجود ایجاد شده است که بارزترین آن، خیز حکومت ترکیه در سال ۲۰۱۷ برای تغییر ساختار نظام پارلمانی به نظام ریاستی است. بنابراین تا پیش از اجرای مفاد همه پرسی در انتخابات آتی ریاست جمهوری(نوامبر ۲۰۱۹)، سیستم حکومتی ترکیه را می توان نظام دموکراسی پارلمانی دانست. نظامی که مجلس و قوه مقننه قدرتمندترین نهاد کشور است و رییس جمهور، نخست وزیر و اعضای کابینه تحت نظر و انتخاب نمایندگان مجلس در عرصه قدرت حضور دارند. مجلس کبیر ترکیه مکان حضور این نمایندگان قدرتمند است.
معرفی کوتاه
تُرکیه کشوری اوراسیایی است که بخش بزرگ کشور یعنی آناتولی یا آسیای کوچک در شمال غرب آسیا و خاورمیانه واقع است و بخش کوچکی نیز به نام تراکیه در منطقهٔ بالکان (منطقهای در جنوب شرق اروپا) قرار دارد.
ترکیه در شرق با کشورهای ایران، نخجوان، ارمنستان، و گرجستان؛ در جنوب شرقی با عراق و سوریه؛ و در شمال غربی (بخش اروپایی) با بلغارستان و یونان همسایه است. همچنین ترکیه از شمال با دریای سیاه، از غرب با دو دریای کوچک مرمره و اژه و از جنوب غرب با دریای مدیترانه مرز آبی دارد. دو تنگهٔ راهبردی بسفر و داردانل نیز در اختیار ترکیه است.
پهناوری ترکیه ۷۸۳٬۵۶۲ کیلومتر مربع (سی و هفتم) است. ترکیه کشوری کوهستانی و نسبتاً پرباران است. شکل این کشور مانند یک مستطیل است که از سوی شرق و غرب امتداد یافتهاست. ترکیه با قرار گرفتن در یکی از حسّاسترین مناطق جهان، دارای موقعیّت جغرافیایی راهبردی و بسیار خوبی است و گذرگاه شمال غرب آسیا و اروپا بهشمار میآید و کشورهای بسیاری، به ویژه کشور ایران از خاک ترکیه برای ترانزیت کالا و انرژی استفاده میکنند. ترکیه از آب و هوای خوب و جلگهای برخوردار است و مکانهای جالب و دیدنی دارد به دلیل همین سالانه تعداد زیادی توریست به این کشور مسافرت میکنند.
جمعیت کشور ترکیه حدود ۸۳ میلیون نفر میباشد، که حدوداً ۷۵ تا ۸۵ درصد مردم سنی و ۱۵ تا ۲۵ درصد هم علوی هستند. حکومت ترکیه لائیک است ولی بسیاری از مردم به دین اسلام پایبند هستند و عید فطر و عید قربان در این کشور تعطیل رسمی است. همچنین ترکیب نژادی در ترکیه حدود ۷۰٪-۷۵٪ درصد مردم ترک، ۱۸٪ درصد کرد و ۷٪-۱۲٪ را سایر باشندگان قومی ترکیه تشکیل میدهند.
زبان رسمی ترکیه، ترکی (استانبولی) است که در گذشته با خط عربی (عثمانی) نوشته میشد و پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، و تشکیل جمهوری ترکیه توسط آتاتورک در سال ۱۹۲۳ با خط لاتین نوشته میشود.
ترکیه با نام امپراتوری عثمانی در چند سدهٔ گذشته، بخشهای بزرگی از خاورمیانه و جنوب شرقی اروپا را در دست داشتهاست.کشور ترکیه ۸۱ استان دارد. مراکز همه استانها به جز سه استان با خود استان همنام هستند. هرکدام از استانهای ترکیه به چندین بخش تقسیم شدهاست.
در سیستم کنونی انتخابات مجلس ترکیه که بر اساس روش هوندت یا روش جفرسون( نمایندگی تناسبی حزبی) است، ۶۰۰ نفر نماینده مجلس از ۸۷ منطقه انتخاباتی برای حضور در مجلس انتخاب می شوند. به جز استانهای آنکارا، ازمیر، استانبول و بورسا که بیش از یک حوزه انتخاباتی دارند، بقیه استان های ترکیه هر کدام دارای یک حوزه انتخاباتی هم نام خود هستند. حد نصاب رای دریافتی احزاب برای حضور در مجلس در ترکیه ۱۰ درصد است که در حال حاضر از همه کشورها بالاتر است. این حد نصاب مورد انتقاد برخی از احزاب کوچکتر و مخالف است که به علت عدم موفقیت در دستیابی به این حد از شرکت در مجلس باز می مانند و رای های داده شده به این حزب ها به کلی نادیده گرفته می شود. در نتیجه این امر، احزاب برتر تعداد صندلی بیشتر از آنچه رای آورده اند کسب می کنند؛ چنان که حزب عدالت و توسعه با وجود آنکه در سال ۲۰۰۲ ، ۳۴.۲۸% آراء مردمی را کسب کرده بود، توانست دو سوم کرسی های مجلس را تصاحب کند. البته این حد نصاب ۱۰ درصدی به افراد غیر وابسته به احزاب تسری پیدا نمی کند، چنان که کردهای ملی گرا در قسمت جنوب شرقی ترکیه که امکان دست یابی به حد نصاب ۱۰ درصد را ندارند توانسته اند نمایندگان مستقل در مجلس داشته باشند.
بر اساس بند ۸۷ قانون اساسی ترکیه، مجلس این کشور وطایف گوناگونی برعهده دارد از جمله:
۱. تصویب، اصلاح و قوانین
۲. بررسی و تصویب بودجه کشور
۳. تصمیم درباره ارز
۴. تصمیم درباره آغاز جنگ
۵. تایید امضای قراردادها و تعهدات بین المللی
۶. تصمیم برای اهدای عفو و بخشش عمومی
اصلاحات قانون اساسی و پایان نظام پارلمانی در ترکیه
در سال های اخیر از طریق برگزاری رفراندوم های اصلاح قانون اساسی، تلاش های بسیاری از جانب رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه برای تغییر شکل حکومتی ترکیه و تغییر نحوه اختیارات و سیستم مجلس در ترکیه انجام شده است. اولین همه پرسی در اکتبر سال ۲۰۰۷ شکل گرفت که طی آن طرح پیشنهادی اردوغان با رای حداکثری به پیروزی رسید. این طرح شامل مواردی چون کاهش فاصله انتخابات مجلس از ۵ سال به ۴ سال ، کاهش دوره ریاست جمهوری از ۷ سال به ۵ سال، امکان شرکت رییس جمهور در دور دوم انتخابات و انتخاب رییس جمهور مستقیما از طریق آراء مردمی به جای آراء نمایندگان مجلس بود. دومین همه پرسی مهم در سال ۲۰۱۰ انجام شد که تغییرات مدنظر آن بیشتر سیستم قضایی و ارتش ترکیه را مورد هدف قرار می داد و خواستار اصلاح بخش های قابل توجهی در قانون اساسی ترکیه بود که از سال ۱۹۸۰بدون تغییر باقی مانده بود. مهم ترین رفراندوم اما، رفراندوم آوریل سال ۲۰۱۷ بود که اصلاحات ۱۸ گانه مورد نظر اردوغان به رای گذاشته و با اکثریت آراء به پیروزی رسید. از مهم ترین بندهای این اصلاحات می توان به تغییر نظام پارلمانی به نظام ریاستی در ترکیه و برگزاری همزمان انتخابات ریاست جمهوری و مجلس اشاره کرد. همچنین بر اساس این اصلاحات، پست نخست وزیر حذف خواهد شد، انتخاب اعضا کابینه از این به بعد به طور کامل با رییس جمهور خواهد بود و حتی رییس جمهور اختیار انحلال مجلس را نیز خواهد داشت. بسیاری از منتقدین تغییرات شکل گرفته در نتیجه این رفراندوم را عاملی مهم برای قدرتمندی بیشتر رییس جمهور و کاهش قدرت قوای مقننه و قضاییه در آینده ترکیه می دانند.
تاریخچه مجلس در ترکیه
پیش از شکل گیری مجلس کنونی در ترکیه، دو نوع مجلس در دوران عثمانی ایجاد شده بود:
اولین دوران قانون مداری در سلطنت عثمانی دو سال طول کشید و طی آن دو انتخابات برگزار شد. نخستین مجلس شکل گرفته در این دوران پس از اعتراضات نمایندگان به جنگ ترکیه و روسیه در سال های ۱۸۷۷-۱۸۷۸ منحل شد و مجلس دوم که در پی انتخابات ماه ژوئن سال ۱۸۷۷ ایجاد شد نیز، در فوریه ۱۸۷۸ توسط سلطان عبدالحمید دوم منحل گردید. پس از آن سیستم سیاسی در عثمانی دوباره به سلطنت مطلق تغییر یافت.
آغاز دومین دوره حضور مجلس در سلطنت عثمانی در تاریخ ۲۳ جولای ۱۹۰۸ تخمین زده شده است. در این دوره بسیاری از حقوق نوین قانونی که در دوره پیشین شناخته نشده بود به رسمیت شناخته شد مانند: حق ازادی مطبوعات، حذف حق شاه برای تبعید شهروندان، ممنوعیت سانسور و آزادی برگزاری میتینگ و تشکیل احزاب. مجلس دراین دوران با نام مجلس عمومی امپراطوری عثمانی شناخته می شد و نوعی مجلس دوتایی بود. علاوه بر ساختمان پایینی که محل حضور نمایندگان مردم بود؛ ساختمان بالایی مکانی برای حضور نمایندگان مخصوص امپراطوری عثمانی بود که مستقیما توسط سلطان انتخاب می شدند.
مجلس نوین ترکیه در خلال جنگ استقلال این کشور در نتیجه تلاش مصطفی آتاتورک برای تشکیل کشور ترکیه شکل گرفت. مجلس مذبور طی دستور او از جمع بین نمایندگان منتخب استانی و همچنین نمایندگان پیشین حاضر در مجلس دوره عثمانی ایجاد شد. پس از آن در بین سال های ۱۹۲۴ تا ۱۹۳۰ حزب لیبرال جمهوری خواه ترکیه( حزب جمهوری خواه آزاد ترکیه) و حزب جمهوری خواه مترقی ترکیه در تلاش هایی برای چند حزبی شدن فضای این کشور شکل گرفتند؛ اما هردو پس از دوران کوتاهی منحل شدند. بنابراین مجلس ترکیه از سال ۱۹۲۳ تا سال ۱۹۴۵ به صورت تک حزبی اداره شد و تا ظهور احزابی چون حزب توسعه ملی و حزب دموکرات ملی در سال ۱۹۴۵ نیز تلاش خاصی برای ایجاد دوباره مجلس چند حزبی انجام نشد. ایجاد این احزاب و همچنین حدود ۲۰ حزب دیگر پس از جنگ جهانی دوم مجلس چند حزبی ترکیه را بازسازی کرد و اولین انتخابات چند حزبی دموکراتیک در ترکیه در ۱۴ می سال ۱۹۵۰ برگزار شد. سیستم کنونی مجلس ترکیه نیز چندحزبی است و برای مثال در انتخابات پیشین مجلس ترکیه احزابی چون حزب عدالت و توسعه، حرکت ملی، جمهوری خواه خلق، هدی پار، دموکراتیک خلق ها، کمونیست ترکیه، سعادت، چپ دموکراتیک، وطن، اتحاد بزرگ حضور داشتند.