جبهه مشارکت ایران اسلامی به عنوان حزبی سیاسی پس از پیروزی “سیدمحمد خاتمی” در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶ توسط ۱۱۰ نفر از فعالان ستاد انتخاباتی او تشکیل شد. افراد موسس جبهه مشارکت هسته جوان و روشنفکر جناح چپ مدرن بودند که پیش از انتخابات عمدتا در “مرکز مطالعات استراتژیک” به ریاست ” سید محمد موسوی خوئینی ها” و روزنامه “سلام” به مدیرمسئولی او گرد هم جمع می شدند و بعدها توانستند نقش مهمی چه در پیروزی سیدمحمد خاتمی در انتخابات و چه در دولت او، انتخابات شورای شهر اول و انتخابات مجلس ششم بازی کنند.
ایده شکل گیری جبهه مشارکت پس از روی کار آمدن دولت اصلاحات و تلاش و تاکید آن برای توسعه آزادی سیاسی و گسترش احزاب و تشکل های سیاسی ایجاد شد و در چهاردهم آذر ماه ۱۳۷۷ به ثمر رسید. اعضای موسس این حزب شامل اشخاصی چون محمدرضا خاتمی، سعید حجاریان، عبدالله رمضان زاده، محسن امین زاده، مصطفی تاج زاده و محسن میردادمادی بودند و بنیان حزب را بر اساس شعار سه گانه محمد خاتمی مبنی بر” آزادی بیان، منطق در گفتگو و قانون در عمل” قرار دادند. این حزب پس از تاسیس به عنوان یکی از مهم ترین اعضای گروه های ۱۸ گانه جبهه دوم خرداد در کنار گروه های دیگر حامی سید محمد خاتمی قرار گرفت.
جبهه مشارکت در اولین اقدامات خود توانست علاوه بر در اختیار داشتن حدود نیمی از اعضای کابینه دولت اصلاحات، در انتخابات شورای شهر اول و انتخابات مجلس ششم بسیار موثر عمل کند؛ به گونه ای که بیش از دوسوم کرسی های مجلس ششم به اصلاح طلبان تعلق یافت. این حزب در دولت نهم به عنوان حزب منتقد فعالیت می کرد و پس از جریانات انتخابات سال ۱۳۸۸، پروانه فعالیت رسمی آن از طرف کمیسیون ماده ده احزاب در تاریخ ۲۸ فروردین ماه سال ۱۳۸۹ لغو شد و پس از آن دادگاه انقلاب اسلامی به درخواست کمیسیون به انحلال جبهه مشارکت رای داد.
ارکان جبهه مشارکت بر اساس اساسنامه آن متشکل از کنگره، شورای مرکزی، دبیرکل، هیات داوری، دفتر سیاسی، هیات اجرایی، شاخه، کمیته، منطقه، حوزه، واحد و شعبه است. کنگره به عنوان اصلی ترین رکن جبهه مشارکت محل گردهمایی سالانه دبیرکل، اعضای شورای مرکزی، اعضای هیات داوری، اعضای دفتر سیاسی، اعضای هیات اجرایی، رؤسای شوراهای مناطق، نمایندگان کمیتهها، شاخههای مرکز و نمایندگان مناطق و شعب جبهه است. وظیفه کنگره امور گوناگونی از جمله تصویب و اصلاح اساسنامه، مرامنامه و آیین نامه ها و انتخاب یا عزل اعضای شورای مرکزی را شامل می شود. شورای مرکزی جبهه متشکل از ۳۰ عضو اصلی و ۵ عضو علی البدل است که یکی از مهم ترین اختیارات آن انتخاب دبیرکل حزب است.
اولین دبیرکل جبهه مشارکت محمدرضا خاتمی، نایب رییس مجلس ششم و برادر سید محمد خاتمی بود که از تابستان ۱۳۸۵ جایگاه دبیرکلی حزب را به محسن میردامادی واگذار کرد.
به لحاظ اندیشه سیاسی و اقتصادی جبهه مشارکت دارای مبانی ترکیبی از چپ اسلامی و لیبرالیسم است. دیدگاه ها و مواضع جبهه مشارکت بر اساس مرامنامه آن بر اصولی چون دیانت و معنویت، عدالت گستری و تبعیض زدایی، فضیلت مجاهدت، حرمت انسان و حقوق و آزادی های قانونی او، استقلال کشور و اقتدار ملت، حاکمیت قانون و امنیت اجتماعی، وحدت اسلامی و وفاق ملی، سازندگی و توسعه پایدار همه جانبه، مشارکت و رقابت، خردمندی و حکمت، منزلت جهانی و نطام مقتدر، خدمتگزار و پاسخگو استوار است.